Муќаддима

Muhit, muvozanat va ekologik omillar. 
―Muhit‖ tushunchasi turli ma’nolar (fizik muhit, geografik muhit, falsafiy muhit, 
ijtimoiy muhit va boshqalar)ni anglatadi. Ammo ekologiyada muhit deb. tirik 
organizmni o’rab turgan fizik qurshovga ataladi. Muhit tevarak-atrofdagi o’zaro 
bog’lanishlar, shart-sharoitlar va ta’sirlar majmuidir. 
Muhit 2 xil bo’ladi. 
1. Tabiiy muhit. Uni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simliklar va hayvonot 
dunyosi birgalikda tabiiy holda vujudga keltiradi. 
2. Sun’iy muhit. U inson tomonidan yaratiladi, ya’ni bunda insonning mehnat 
mahsuli yotadi. 
Tabiiy va sun’iy muhitlar o’zaro chambarchas bog’liq. Mana shu bog’liqlikni 
ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. 
Ekologik muhit tabiiy va sun’iy atrof-muhit bo’lib, tirik organizmlar ob’ekt va 
sub’ekt ta’sirlar sifatida qatnashib, ta’sirlar turi esa tevarak-atrofni saqlab qolish yoki 
xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi. 
Ekologik muhit, o’z navbatida, muayyan ekologik tizim hisoblanadi. Uni tabiiy 
va ijtimoiy-iqtisodiy qismlarga bo’lish mumkin. 

---

10 
Tabiiy ekotizim (yoki ekosfera) hayotni rivojlanishiga imkon beradigan Yerning 
tavsifi va jonsiz (anorganik) jismlarning majmuidan iborat. Ijtimoiy-iqtisodiy ekotizim 
esa insonning barcha atrof-muhitga (jonsiz va jonli tabiatga) bo’lgan munosabatini 
ifodalaydi. 
Ekologik muhit muvozanatda bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha ushbu muvozavat 
buzilishi ham mumkin. Agar tirik organizmlarning hayoti o’zgarmasa yoki ularga ta’sir 
eruvchi omillar barqaror holatda bo’lsa, ekologik muhit ham muvozanatda bo’ladi. 
Agar er usti va yer osti suvlari haddan tashqari ifloslanib qolsa, chiqindilar 
to’planib qolib, atmosfera havosi ifloslansa, oziq-ovqat mahsulotlari zaharlanib qolsa, 
shovqinlar ko’payib qolsa va xususan, radioaktiv moddalar ta’siri ortib borsa, ekologik 
muvozanat ham buziladi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har qanday muhit turli omillar (fizik, kimyoviy, 
biologik va boshqa omillar)ning majmui bilan namoyon bo’ladi. 
Ekologik omil tirik organizmlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etuvchi muhitning 
ayrim bir tarkibiy qismidir. Tabiatda omillar tirik organizmlarga bir butun yoki 
birgalikda ta’sir etishi mumkin. Ular ekologik, fiziologik, genetik va hokazo omillar 
tarzida ta’sir yetadi. Umuman olganda omillarni tasniflashda ularning xilma-xil ta’sir 
ko’rsa 
tishi emas, balki ularni kelib chiqish manbaiga qarab ajratiladi. Chunki shunday 
omillar ham mavjudki (masalan, tarixiy omillar), tirik organizmlarga to’g’ridan-to’g’ri 
ta’sir etmaydi. Masalan, ma’lum joyning dengiz sathidan absolyut balandligi, 
tog’liklarning qiyalik burchagi darajasi yoki suv havzasining chuqurligi tirik 
organizmlarga to’g’ridan-tug’ri ta’sir etmay, boshqa omillar (harorat, bosim, 
namlik)ning ta’sir etish xususiyatlarini o’zgartirib yuborishi mumkin. 
Muhit tarkibida faollik ko’rsatuvchi omillar ham bo’ladi. Ta’sir etuvchi omillar 
tirik organizmlar hayotiga kuchli ta’sir etib, ularning hatto irsiy xususiyatlarini 
o’zgartirib yuborishi mumkin. Masalan, nurlanish ta’sirida (mutagen omil) tirik 
organizmlar boshqa bir xolatga o’tib ketishi mumkin. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, tirik organizmlarga ta’sir etuvchi muhit unsurlari, 
ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar, o’z navbatida, 3 guruhga bo’linadi 
1. Abiotik omillar 
2. Biotik omillar 
3. Antronogen omillar 
Abiotik omillar – jonsiz (anorganik) muhitning tirik organizmga ta’sir shakllarini 
ifodalaydi. Ushbu omillarga iqlimiy (havo, namlik, suv, yog’ingarchiliklar, qor 
qoplami) topografik (relef sharoiti), gidrofizik va gidrokimyoviy omillar kiradi. 
Mohiyati jihatidan ushbu omillar 2 guruhga ajraladi. 
1. Fizik omillar (harorat, namlik, bosim, radiasiya darajasi va boshqa omillar) 
2. Kimyoviy omillar (atmosfera havosinning kimyoviy tarkibi, suv va tuproqning 
kimyoviy tarkibi va boshqa omillar). 
Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning yashash jarayonida o’zaro 
bir-biriga nisbatan ma’lum munosabatda bo’lishi yoki ta’sir ko’rsatishi tushiniladi. 
Ushbu organizmlar o’z hayot jarayonlari davomida normal yashash, hayot kechirish, 
urchish, tarqalish uchun tashqi muhit bilan ham ma’lum munosabatda bo’ladi. Natijada 
organizm o’sadi, rivojlanadi, nasl qoldiradi: va hayotning so’nggi bosqichida halok 

---

11 
bo’ladi. 
Biotik omillar quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo’ladi. 
1) o’simliklarning o’simliklarga ta’siri 
2) o’simliklarning hayvonlarga ta’siri 
3) hayvoyalarning o’simliklarga ta’siri 
4) hayvonlarning hayvonlarga ta’siri 
5) mikroorganizmlarning o’simliklarga va hayvonlarga ta’siri 
6) o’simliklar, hayvonot va mikroorganizmlarning o’zaro bir-biriga ta’siri 
Biotik omillarga simbioz, parazitizm, konkurensii, ―yirtqich va o’lja‖ 
munosabatlari misol bo’la oladi. 
Ma’lumki, har bir tirik organizm ma’lum muhitda yashashga moslashgandir. 
SHuning uchun iqlimiy omillar ichida harorat, namlik, bosim va yorug’lik eng muhim 
omillar hisoblanadi. Tirik organizmlarning aksariyati yorug’lik bilan uzviy bog’langan, 
chunki yorug’lik ular uchun zarur quvvat va energiya manbalaridan hisoblanadi. 
Tabiatdagi har bir tirik organizmni uning suvga bo’lgan ehtiyoji va yashash 
joylarini inobatga olib, bir qator ekologik guruhlarga bo’lish mumkin. Masalan, faqat 
suvda yashaydigan jonivorlar gidrofil guruhiga kiritilgan. Gigrofil guruhiga mansub 
bo’lgan jonivorlar namlik darajasi yuqori bo’lgan joylarda yashay oladi. Mezafil 
guruhiga mansub bo’lgan jonivorlar esa, suvga ehtiyoji kam bo’ladi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan guruhlar (ya’ni, 
gidrofil, gigrofil va mezafil) har bir ekologik muhitda indikator vazifasini bajarishi 
mumkin. Masalan, atmosfera havosi ifloslangan mintaqalarda laylaklar va asalari 
yashay olmaydi. 
Tuproqning tabiiy va kimyoviy xossalari (tuzilishi, kimyoviy tarkibi, tarkibidagi 
suv, gaz, organik va mineral unsurlar va hokazolar) endafik omillar guruhiga kiradi. 
Ular tuproqda doimo yashovchi yoki vaqtincha yashovchi tirik organizmlarning 
faoliyatini belgalaydi. 
Gidrofizik va gidrokimyoviy omillar bevosita suv bilan bog’liqdir. Suv turli 
organizmlar uchun hayot kechiradigan muhit va makon hisoblanadi. Suvning ekologik 
qiymati uning tabiiy (ta’m, mazza, hid) va kimyoviy xossalari (tarkibi, qattiqligi, rangi 
va hokazolar), hamda harakatchanligi bilan belgilanadi. 
Antropogen omillar deb, inson faoliyatining tabiatga yoki mazkur turga ta’siriga 
aytiladi. Olamdagi ―ikkilamchi‖ (insoniylashtirilgan) tabiat antropogen omillarning 
natijasidir. Shaharlar, suv omborlari, AES lar, GRESlar, yirik zavod va fabrikalar va 
hokazolar – inson mehnati tufayli yuzaga keladi. Ularni ―ikkilamchi‖ yoki 
insoniylashtirilgan tabiat deyiladi. 
Insonning tabiiy muhitga ta’siri (antropogen omil) yillar davomida 
murakkablashib, kengayib va chuqurlashib bormoqda. Oldin bu omilning ko’lami 
biosferaning funksional faoliyati bilan mutanosiblikda borgan bo’lsa, oxirgi yillarga 
kelib uning tazyiqi orta bordi, bu tazyiqning shakllari o’zgardi va vositalari kuchayib 
ketdi. Natijada tabiat va jamiyat o’rtasidagi mutanosiblik buzildi va alohida 
mintaqalarda ekologik inqiroz vujudga keldi. Orol dengizi muammolarining kelib 
chiqishi yoki Chernobil AES dagi fojia antronogen omillarning yorqin natijasidir. 
Tabiatda uchrab turadigan tabiiy hodisalarni tahlil qilish va o’rganib chiqish yo’li 
bilan har xil turlarning miqdor jihatidan ko’payishiga yoki aksincha, kamayishiga tashqi 

---

12 
muhitning abiotik va biotik omillari ta’sirini hisobga olib, ularni boshqarish mumkin va 
sodir bo’ladigan hodisalarni bashorat qilish mumkin. Masalan, Buxoro viloyatidagi 70 
dan ortiq biolaboratoriyalarda qishloq, xo’jalik zararkunandalariga qarshi maxsus 
hasharotlar va mikroorganizmlar tayyorlanadi. Ishlab chiqarish korxonalarida namlik 
darajasini oshirib, havo tarkibidagi chang zarrachalari ushlab qolinadi va shu yo’l bilan 
havo tozalanadi. Demak, ekologik omil ta’sirini o’zgartirib, salbiy hodisalarni oldini 
olish mumkin.