Muallifdan

9-
§. 
DUNYO TILLARI VA TILLAR TASNIFI 
Tillarni bir-biriga muqoyasa
qilib, taqqoslab o‘rganish shuni 
ko‘rsatadiki, ba’zi tillardagi so‘zlarning ma’nolari, shakllari, 
grammatik xususiyatlari bir-biridan juda katta farq qiladi. Albatta, 
bunday tillar bir-biriga yaqin, qardosh tillar bo‘la olmaydi. Ammo 
ba’zi tillarning tuzilishi, grammatik xususiyatlari, shu tillardagi 
so‘zlarning paydo bo‘lish manbai, so‘z shakllari va ma’nolari bir-
biriga ancha yaqin bo‘ladi. Bunday tillar bir umumiy o‘zakli tildan 
kelib chiqqan bo‘lib, 
qardosh tillar
deyiladi. Grammatik tuzilishi va 
boshqa xususiyatlari jihatidan bir-birlariga yaqin bo‘lgan tillar guruhi 
til oilasi
deb ataladi. Chunonchi, o‘zbek, uyg‘ur, qozoq, qirg‘iz, tatar, 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
45 
45
boshqird, ozorbayjon, yoqut, turkman, qoraqalpoq, turk, chuvash 
tillari kabilar turkiy tillar oilasiga kiradi. Bu qardosh tillardagi 
o‘xshashlik, yaqinlik ularning So‘z boyligi, grammatik qurilishi va 
nutq tovushlarida ifodalanadi.
Shuni ham ko‘rsatib o‘tish kerakki, qardosh bo‘lmagan ba’zi 
tillarning so‘z boyligida alohida so‘zlarning ma’no jihatidan 
o‘xshashlik hodisalari uchrashi mumkin. Bunday hodisa bir tilga 
qarindosh bo‘lmagan boshqa bir tildan kirgan so‘zlarda uchraydi. 
Masalan
, o‘zbek tiliga arab tilidan: 
oila, maktab, lug‘at, kitob
singari, rus tilidan 
samovar, mashina, stol, stul, choynak
kabi 
anchagina so‘zlar o‘zlashgan. Lekin bunday so‘zlar o‘zbek tilining 
arab tili yoki rus tili bilan qardosh til ekanligiga asos bo‘lolmaydi, 
chunki birinchidan, bunday tillarning qarindosh ekanligini isbot 
qilish uchun faqat so‘zning o‘zi asos bo‘la olmaydi. Ikkinchidan, har 
bir tilning so‘z boyligida boshqa tildan kirgan so‘zlar juda ozchilikni 
tashkil etadi va ularning grammatik xususiyatlari butunlay boshqacha 
bo‘ladi. Uchinchidan, tarixiy taraqqiyot jarayonida turli munosabatlar 
tufayli boshqa tillardan kirib qolgan bunday tasodifiy so‘zlar 
tillarning tarixini solishtirib, taqqoslab o‘rganishda material bo‘la 
olmaydi, chunki bunday tillarning tuzilishi bir-biriga to‘g‘ri 
kelmaydi.
Rus, bulg‘or, chex, polyak tillari ham bir oiladagi qardosh tillarga 
qarashli bo‘lganligi uchun bu tillarda so‘z ma’nolari, grammatik 
tuzilishlari jihatidan birmuncha o‘xshashlik, yaqinlik bor.
Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, qardosh tillarda so‘z o‘zaklari 
grammatik vositalar jihatidan farq qilsa ham, ularning manbai bir 
bo‘lib, ular bir o‘zak tildan kelib chiqqan. Biror so‘z yoki grammatik 
vositalardagi tovush o‘zgarishlari ma’lum bir fonetik qonuniyat 
asosida yuz bergan. Bir qardosh tilga, bir tovushga ikkinchi bir 
qardosh tildagi shunga muvofiq tovush to‘g‘ri keladi. Masalan, 
o‘zbek tilidagi