Muallifdan

Qavs

Qavsning o‘zbek yozuda tinish belgisi sifatida qo‘llanishi XIX asrning 70-yillaridan boshlangan. Qavs struktura jihatdan ikki elementli tinish belgisi sanaladi. Uning 1-elementi ochiluvchi qavs, 2- elementi yopiluvchi qavs deb yuritiladi. Yopiluvchi qavs raqam yoki harf bilan belgilashda ishlatiladi.
Qavs:

1. 
   Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror qismiga qo‘shimcha izoh beruvchi so‘z yoki iboralar qavsga olinadi: Salomat opa (adabiyot muallimasi) ertaga shoir bilan uchrashuvga kelishimizni tayinladilar.
   

Qavsdan oldingi tinish belgilari (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire) qavsdan so‘ngga ko‘chiriladi.

2. 
   Kirish gaplar, remarkalar qavs bilan beriladi: Qirg‘iz O‘roz belbog‘iga mahkam chandib tugilgan bittagina so‘lkavoyni (kim biladi, buni qachonlardan beri saqlab keladi) chiqarib sekingina tashladi. (O.); Maryamxonim (yig‘lab); Majburiyat keltirdi mani? (H.H)
   
3. 
   Misol yoki ko‘chirmalar manbai qavs ichida beriladi: “Turk nazmida men chu tortib alam...” (Navoiy)
   

Qo‘shtirnoq quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi:

1. 
   Ko‘chirma gaplarni ajratib ko‘rsatish uchun qo‘yiladi.
   
2. 
   Kinoya bilan aytilgan so‘z yoki so‘z birikmalari qo‘shtirnoqqa olinadi.
   
3. 
   Badiiy asarlar, ayrim uyushma, korxonalar nomi, orden va medal nomlari qo‘shtirnoqqa olinadi: “Layli va Majnun” dostoni, “Mustaqqillik ordeni”, “Yulduz”ishlab chiqarish birlashmasi.
   

Qo‘shtirnoqqa olingan so‘z turlovchi qo‘shimcha bilan kelsa, bu qo‘shimcha qo‘shtirnoqdan keyin qo‘yiladi:... erining “kirdikori ”dan xabardor bo‘lganday o‘smoqchiladi Shakarxon. (H.N)
Gaplar qo‘shtirnoqqa olinganda so‘roq, undov belgilari
qo‘shtirnoq ichida, nuqta, vergul qo‘shtirnoqdan tashqarida qo‘yiladi.

30-§. LINGVISTIK TAHLIL METODLARI

Tilshunoslik fanining o‘rganish sohasi bo‘lgan tilni har tomonlama tahlil qilish Fan taraqqiyotiga mos metodlarni taqozo etadi .
Har bir sohani tahlil etuvchi har qanday metod quyidagi talablarga javob berishi lozim.
1. Metod obyektiv bo‘lmog‘i kerak . Metodning qo‘llanish vaqti va o‘rnidan qat’iy nazar , natija bir xil bo‘lishi lozim. Subyektiv yondashuvlar metod qiymatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi .

2. 
   . Metod izchil bo‘lishi , aniq tushunchalarga asoslanishi lozim .
   
3. 
   . Metod universal bo‘lishi , ya’ni sohaning asosiy bo‘limlanishi (kamida to‘rtta) tahlil qila olishi kerak .
   
4. 
   . Metod foydalanish mumkin bo‘lgan darajada sodda bo‘lishi lozim .
   

Tilshunoslikda talab darajasida bo‘lgan bir necha metod qo‘llanadi . Bu metodlar xarakteriga ko‘ra ikki xil :

1. 
   umumiy metodlar .
   
2. 
   lingvistik tahlil metodlari .
   

Ushbu metodlar bir – biriga bog‘liq holda ish ko‘radi va muayyan xulosalarni bayon etadi .
Umumiy metodlar ijtimoiy sohaning barcha ko‘rinishlari uchun amal qiladigan metodlardir . Jumladan , umumiydan xususiyga , xususiydan umumiyga , analiz – sintez , oddiydan murakkabga tomon tahlil qilish metodlari deyarli barcha sohalarda amal qiladi .
Lingvistik tahlil metodlari tilshunoslikning o‘zi uchungina xos bo‘lib , shu fanga doir ilmiy xulosalar berishga xizmat qiladi .
Hozirgi zamon tilshunosligida lingvistik tahlil uchun quidagi metodlar qo‘llanadi;

• 
  gap bo‘laklari metodi;
  
• 
  tarixiy – qiyosiy metod;
  
• 
  substitusiya (almashtirish) metodi;
  
• 
  distributiv metod;
  
• 
  tarkibiy qismlarga ajratish metodi;
  
• 
  tranformatsion metod;
  
• 
  statistik tahlil metodi;
  
• 
  ma’no ko‘lamini tahlil qilish metodi.
  

Gap bo‘laklari metodi tilshunoslik taraqqiyotining dastlabki davrlaridanoq amalda bo‘lgan . Bu metodga ko‘ra gaplar bo‘laklarga ajratiladi . Bunda so‘zning gapdagi vazifasiga asoslaniladi . Gap bo‘laklari tahlili quyidagicha amalgam oshiriladi .

1. 
   . Gapning bosh bo‘laklari (ega va kesim ), ikkinchi darajali bo‘laklari (to‘ldiruvchi , aniqlovchi , hol )ajratiladi .
   
2. 
   . Gap bo‘laklari vazifasida qaysi so‘z turkumi keltirilayotganligi aniqlanadi .
   
3. 
   . Gap bo‘lagi vazifasida kelayotgan so‘zlarning grammatik shakllari (morfologik kategoriyalar ) izohlanadi .
   

Ushbu metod faqat sintaksis bo‘limda amal qiladi . Bu metodni qo‘llashdagi murakkabliklar deyarli barcha tillarda kuzatiladi .
Tarixiy – qiyosiy metod qiyosiy – tarixiy tilshunoslik asoslanadigan birlamchi metod hisoblanadi .Bu metod dunyo tillarining rang – barangligi , ular o‘rtasidagi o‘xshash va farqli jihatlarni qiyoslash asnosida shakllandi . Ushbu metod quyidagi masalalarni hal etadi :

1. 
   . Tillarning o‘ziga xos xususiyatlarini va boshqa tillar bilan o‘xshash jihatlarini qiyoslash natijasida ularni qarindosh yki qarindosh emasligini aniqlash .
   
2. 
   . Qarindosh deb topilgan tillarni o‘zaro qiyoslab o‘rganib , ular uchun umumiy bo‘lgan ginetik asosni aniqlash ; bu taxlit o‘rganishda retrospektiv qiyoslash usulidan foydalanish . Bunda tillarning hozirgi holatini qiyoslashdan tarixiy ko‘rinishlariga qarab boriladi .
   
3. 
   . Tillarning tadrijiy taraqqiyoti o‘rganiladi , ya’ni tilning hozirgi holatigacha bo‘lgan taraqqiyot yo‘lini qiyosan tahlil qilish mumkin . Bunday qiyoslash prospektiv qiyoslash deyiladi . Bunda tarixiy yozma yodgorliklar boshlang‘ich manba sifatida xizmat qiladi .
   

Bu usul yordamida tillar oilasi aniqlanadi . Masalan hind – yevropa tillari oilasi , turkiy tillar oilasi , mo‘g‘ul tillar oilasi va hokazo . Til oilalari ma’lum xususiyat – lariga ko‘ra ya’na guruhlarga ajratiladi . Jumladan , turkiy tillar
o‘ttizga yaqin guruhga bo‘linadi .
Substitutsiya metodi , almashtirish usuliga asoslanadi . Nutqdagi ma’lum bir o‘rinda turgan til birliklari va boshqa muqobili bilan almashtirilib , hosil bo‘lgan uslubiy o‘zgarishlar tahlil qilinadi . Bu metod yordamida sinonim , antonym , omonim so‘z larning lug‘aviy ma’no tizimida tutgan o‘rni belgilanadi .
Distributiv metod til birliklarining nutq jarayonida boshqa bir birliklar bilan birika olish imkoniyatini tahlil etadi. Distributivsiyani “sintaktik imkoniyat “ sifatida izoh – lash mumkin . Masalan , biror so‘z , morfema , fonemaning boshqa so‘z , morfema, fonema bilan munosabatga kirish imkoniyati shu birliklarning distributsyasi deyiladi .
Distributsiyaning morfologik, sintaktik va leksik – semantik turlari mavjud.
Morfologik distributsiya bir turkumdagi so‘zning boshqa turkumdagi so‘z bilan munosabatga kira olishidir : sifat bilan ot , ravish bilan fe’l .
Tarkibiy qismlarga ajratish metodi har qanday butunlikni , xususan gapni hokim va tobelik munosabatida bo‘lgan qismlardan iborat sifatida tahlil etadi . Bu metod grammatik sathda : morfologiya va sintaksisda amal qiladi.
Transformatsion metod zamonaiy usullar ixhida eng mukammali hisoblanadi .
Ushbu metod tildagi sintaktik jarayonni tushuntirish imkoniga egaligi bilan xarakterlidir .
Statistik tahlil tilning barcha sathlarida qo‘llanadi , shuning uchun universal hisoblanadi . Bu metod til birliklari va til hodisalarining nutqda ishlatilish darajasini aniq ko‘rsatib beradi .
Ma’no ko‘lamini tahlil qilish metodi so‘zning lug‘aviy ma’no ko‘lamini alohida ma’no qirralariga ajratib tahlil etadi . Bu metod ko‘p ma’noli so‘zlarning ma’no ko‘lamini yoritishda ahamiyatlidir .
Umuman , tilshunoslik sohasiga xos eng umumiy va xususiy qonuniyatlarni aniqlashda lingvistik metodlarning o‘rni beqiyosdir .