Fe’l yasalishi. Fe’llar affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi.
1. Affiksatsiya. Bu usul yordamida fe’l bo‘lmagan so‘z (ot, sifat, son, ravish, taqlidiy so‘z, olmosh, undov)lardan fe’l yasaladi; fe’ldan fe’l yasalmaydi. Fe’l yasovchi affikslar quyidagicha:
-la; ishla, gulla, oqla. Eng faol affiks bo‘lib, barcha so‘z turkumlaridan fe’l yasay oladi.
-lan, -lash; zavqlanmoq, bahslashmoq.-lan bir vaqtning o‘zida ham fe’l, ham o‘zlik nisbatni; -lash esa fe’l va uning birgalik nisbatini hosil qiladi. Shunga qaramay rivojlanmoq, og‘irlashmoq fe’llari bosh (aniq) nisbatda, deb qaraladi.
-(a)r; sifatdan fe’l yasaydi; ko‘karmoq, yoshar.
-(a)y; sifat, ravish, otdan fe’l yasaydi; kengaymoq, ko‘paymoq, qoraymoq, kuchaymoq.
-a; ot, sifatdan fe’l yasaydi; sanamoq, o‘ynamoq, oshamoq, qonamoq, atamoq, qiynamoq.
-sira; ot va olmoshdan fe’l yasaydi; suvsiramoq, uyqusiramoq, sensiramoq, yotsiramoq.
-k(-ik), -q(-iq); kechikmoq, birikmoq, zo‘riqmoq. -ira yaltiramoq, qaltiramoq, miltiramoq, yarqira.
-i ot va sifatdan fe’l yasaydi; changimoq, boyimoq, tinchimoq. 2. Kompozitsiya usuli bilan qo‘shma fe’llar yasaladi. Qo‘shma fe’llar qismlari qaysi so‘z turkumlaridan iboratligiga ko‘ra ikki xil yo‘l bilan hosil bo‘ladi: a) fe’l bo‘lmagan so‘zning fe’l bilan birikuvidan: taklif qilmoq, qarshi olmoq, bayon bermoq.
b) birdan ortiq yetakchi fe’lning birikuvidan: sotib olmoq, olib
kelmoq.
Ravish
Ish-harakatning, holatning belgisini, belgining belgisini bildiruvchi so‘z turkumi ravish deyiladi. Ravish morfologik jihatdan o‘zgarmas bo‘lib, asosan fe’llarga bog‘lanib keladi, hol vazifasini bajaradi.
I. Ravishlarning ma’no turlari olti xil: holat ravishi, miqdordaraja ravishi, o‘rin ravishi, payt ravishi.
Holat ravishi: ish-harakatning qay tarzda, qay holatda bajarilishini bildiradi; qanday? qay holda?, qay tarzda? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Holat (tarz) ravishlari: tez, sekin, yayov, piyoda, bekorga to‘satdan, qo‘qqisdan, astoydil, do‘stona, qahramonlarga, yuzma-yuz, ochiqdan-ochiq, zo‘rg‘a.
Dostları ilə paylaş: |