MüASİr azərbaycan əDƏBİ DİLİNİN Üslublar sistemi VƏ MƏcazlar

Aləm, dünya, cahan kimi sinonim sözlər də məcazi funksiyada çıxış 
edə bilirlər. Həmin funksiyada bu sözlər əzəmət və qüdrət kimi mənalar kəsb edir.
10. 
Dini-əsatiri anlayışlar bildirən sözlərdən də müəyyən bir qismi 
məcaziləşir. Məsələn: əjdaha, cadugər, iblis, mələk, ifritə, şeytan, əcinnə, afət 
kimiləri. Belə məcazlar qiymətverici, xarakterizəedici vasitə olaraq yüksək 
hisshəyəcan ifadə edir.
11.Şəxs adları əsasında yaranan məcazlar da mövcuddur. Yəni şəxs 
adlarından ibarət olan xüsusi isimlərin ümumi isimlərə çevrilməsi. Bu cür 
hadisəyə antonamasiya deyilir. Antonamasiya qüvvətli psixoloji bir hadisədir. 
Belə ki, tarixdə və bədii ədəbiyyatda müəyyən əlamətlərinə görə məşhurlaşmış 
şəxslərin adlarından bənzəyiş əsasında başqası barəsində təsviredici vasitə kimi 
istifadə edildikdə həmin şəxsin adı məcazi məna qazanmış olur və yüksək məna 
gücünə malik olur. Dünya tarixində və ədəbiyyatında səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə 
fərqlənən və məşhurlaşan bir sıra şəxslərin və bədii qəhrəmanların adları 
(məsələn, Napoleon, Alfons, Don Kixot, Don Juan və s. bu kimiləri) artıq bir çox 
dillərdə, o cümlədən Azərbaycan dilində məcazi mənada qüvvətli xarakterizəedici 
vasitə kimi işlənməkdədir. Ədəbiyyatımızda coşğun eşqin rəmzi sayılan Leyli və 
Məcnun, Əsli və Kərəm, Fərhad və Şirin, cəsarət və qəhrəmanlığı 
simvolikləşdirilən Koroğlu və Qaçaq Nəbi, xəsislik və cahilliyin timsalı olan Hacı 
Qara və Məşədi İbad kimilərinin adları bir sıra hallarda məcazi funksiyada çıxış 
edir.

---

52 
Onu da qeyd etməliyik ki, şəxs adları əsasında ortaya çıxan məcazlar həm 
təkdə, həm də cəmdə ola bilir. Belə məcazların yaranmasına əsas verən isimlər elə 
bir səciyyəyə malik şəxs adlarıdır ki, cəmdə işlənən güclü təsvir və ifadə vasitəsinə 
çevrilir.
Onu da nəzərə almalıyıq ki, bu tipli məcazlara daha çox satirik əsərlərdə 
təsadüf edilir; çünki burada onlara məxsus yüksək ifadə qüdrəti həmin janrda 
istehza, ironiya kimi üslubi ayrıntılarının ifadəsi üçün olduqca əhəmiyyətlidir.
Məsələn, M.Ə.Sabir “Daşqəlbli insanları neylərdin, ilahi?” misrası ilə başlanan 
şeirində bu cür ümumiləşdirilmiş vasitələrlə dövrünün eyiblərini, haqsızlıqlarını 
tənqid edir:
Tacirlərimiz sonyalara bənd olacaqmış, Bədbəxt 
tükəzbanları neylərdin, ilahi?
-lar, -lər şəkilçisi ancaq xüsusi isimlər deyil, ümumi isimlərə də birləşəndə 
güclü anlam daşıyan məcazlar meydana çıxarır. Bu məcazlar bədii əsərdə təsvir 
olunan ictimai təbəqə nümayəndələrinin satirik planda təsviri üçün istifadə olunur.
12. Bir qrup məcazlar da idiomatik birləşmələr əsasında ortaya çıxır.
Dilimizdə bir sıra anlayışların daha mənalı, daha təsirli şəkildə söylənməsi üçün 
məcazi təbiətə malik tərkiblərdən istifadə edilir ki, bunlar bu və ya digər 
məfhumun ya olduqca yumşaldılmış, ya son dərəcə kəskin şəkildə ifadəsi ilə 
əlaqədar əmələ gəlir. Məsələn, ölmək anlayışı üçün istifadə edilən ömrünü sizə 
tapşırmaq, gözlərini əbədi yummaq, vaxtsız sönmək, kəfən geymək, qara torpağın 
altına getmək, əbədi yuxulamaq, çıraq kimi sönmək, şam kimi ərimək və s.; 
evlənmək və evləndirməklə bağlı məfhumlar başbir olmaq, bir yastığa baş 
qoymaq, ayağı yığılmaq, başını bənd eləmək və s.ağlamaq məhfumu isə göz 
yaşları tökmək, gözlərinə dəm vermək və s. idiomatik tərkiblərlə ifadə olunur ki, 
bunun əsasında məcaz durur.

---

53 
Dilimizdə məcazlar yuxarıda sadalanan semantik söz qrupları, şəxs adları, 
-lar, -lər şəkilçisinin iştirakı və frazeoloji-idiomatik birləşmələr nəticəsində 
yaranır. Məcaz əsasında əmələ gələn frazeoloji birləşmələr evfemizmlər adlanır.
Məcazlar sırasında ən qüvvətlisi isə metaforadır.