Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Mübariz Yusifov
20
1716) olmuşdur. Leybintsin irəli sürdüyü bu nəzəriyyəyə görə 
dil təbiətdə olan səslərin insan tərəfindən qavranılaraq təqlid 
edilməsi yolu ilə yaranmışdır. Səs təqlidi nəzəriyyəsində əsas 
fikir bundan ibarətdir ki, hələ dil olmayan zamanlarda insanlar 
təbiətdəki səsləri yamsılamaqla dil yaratmışlar. 
Leybinits öz fikirlərini onunla əsaslandırmağa çalışır ki, ha-
zırda mövcud olan köksözlü dillərdə təqlidi yolla sözyaratma 
üsulu qalmaqdadır. Leybnitsin bu fikri Çin-Tibet dillərinə aid 
müvafiq nümunələrdə öz təsdiqini tapır. Ancaq onu da demək 
lazımdır ki, belə bir üsul başqa dillərə məxsus olan təqlidi söz-
lərdə də mövcuddur. Məsələn, Azərbaycan dilindəki tap(pıltı), 
tıq(qıltı), şaq(qıltı), hop(pan), tap(daq), çal(xala), sil(kələ), yır(-
ğala), çağ(ır), çığ(ır), hay(qır), hön(kür) kimi sözlərin köklərin-
də təqlidilik var. Onu da hətta, qeyd etmək olar ki, təqlidi yolla 
sözyaratmada birhecalı kök morfemlərin formalaşmasının izləri 
qalmaqdadır. Bu üsul davam etdikcə birhecalı köklərin forma-
laşmasının izləri də
saxlanacaqdır. Yəni birhecalı kök sözlərin 
formalaşması prosesi öz dövrünü artıq çoxdan başa çatdırmış 
olsa da onun izləri təqlidi sözlərdə saxlanılır. Ancaq dildə bir 
çox digər birhecalı sözlər də vardır ki, onlarda təqlidiliyin iz-
lərini tapmaq olmur. Məsələn, diz, əl, göz, baş, dağ, çöl, ət, ot, 
yay, yaz, daş, diş, bir, beş, yüz və bunun kimi yüzlərlə sözlər var-
dır ki, onlarda təqlidi yolla sözyaratmanın izlərini aşkar etmək 
mümkün deyildir. 
Leybnits, əlbəttə ki, bu cür sözləri də nəzərə alır və diqqə-
ti qaranlığa yönəldir. Leybnitsə görə belə sözlər də təqliddən 
yaranmışdır. Ancaq onların yarandığı zaman artıq bizdən çox 
geridə qalmış və onlarda ilkin təqlidiliyin izləri çoxdan itiril-
mişdir. Əlbəttə ki, bu motivi həqiqətiə uyğunlaşdırmaq olmur. 
Çünki bütün sözlərin mənbəyi təbiətlə, ətraf maddi aləmin dərk 
olunması ilə, insan və ətraf mühitlə bağlı olsa da sözlərin hamı-

---