Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti zaripova dilnoza anvarovna
Yüklə 1,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
faoliyati
Jahon miqyosida pedagog kadrlarning innovatsion salohiyati va faoliyatini takomillashtirish orqali ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning intellektual resurslarini yaratish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Jahonning rivojlangan mamlakatlari tajribalarini o‘rganish, mahalliy shart-sharoit, iqtisodiy va intellektual resurslarni inobatga olgan holda jamiyat hayotining barcha sohalarida tub islohotlarning amalga oshirilayotganligi yangidan-yangi yutuqlarga erishishni ta'minlamoqda. Ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va texnologiya sohalarining mavjud taraqqiyoti zamonaviy jamiyat qiyofasini belgilab bermoqda. Bu o‘z navbatida mustaqil harakatlanish imkoniyatiga ega, o‘z sohasining bilimdoni bo‘lgan, kasbiy malakalarni yuqori darajada egallay olgan, boy tajriba va mahoratga, yuqori darajali kasbiy kompetentli va innovatsiyalarni yarata oladigan kadrlarga extiyoj tug‘dirmoqda. Shunday ekan, oliy ta'lim muassasalarida pedagogik kadrlarni tayyorlash jarayonida davrning mazkur talabini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Respublikamiz prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni [1], 2017 yil 20 aprelda qabul qilingan “Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son Qarori [3], 2019 yil 8 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ-5847-sonli Farmoni aynan shu masalalarga qaratilgandir. Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim samaradorligini oshirish, mutaxassislarning kasbiy kompetentlik darajasini rivojlantirish, rahbar va pedagog kadrlarning innovatsion faoliyatga yo‘naltirish, o‘quv jarayonida innovatsion ta'lim muhitini va elektron axborot ta'lim muhitini uyg‘unlashtirish orqali ta'lim sifatini oshirish, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish va mehnat bozoriga raqobatbardosh kadrlar tayyorlash oliy ta'lim tizimini modernizatsiyalashdagi dolzarb vazifalar sifatida belgilandi. Bu esa o‘z navbatida oliy ta'lim muassasalaridagi innovatsion faoliyat mazmunini takomillashtirish asosida o‘qitishning innovatsion shakl va metodlari, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini amaliyotga keng joriy etish zaruratini ko‘rsatib beradi. Bugungi kunda oliy ta'lim tizimida o‘quv reja va dasturlar mazmunini takomillashtirish, o‘quv amaliyotiga zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini tatbiq etish, elektron o‘quv modullari, elektron o‘quv-uslubiy majmualar, multimediya ishlanmalarini yaratish, masofali o‘qitish shakllarini joriy etish orqali ta'lim sifatini takomillashtirish, malakali kasb ta'limi mutaxassislar tayyorlashda innovatsion faoliyatni rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor qaratilmoqda. Hozirgi davr ta'lim taraqqiyoti uzluksiz ta'lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida innovatsion faoliyatni ta'lim jarayoniga kirib kelishiga sabab bo‘ldi. Zero, ta'limning xalqaro standartlarga mosligini ta'minlash va yuqori malakali kadrlarni innovatsion faoliyatga tayyorlash ta'lim jarayonini takomillashtirishga hizmat qiladi. Halqaro hamjamiyatda pedagogik innovatsiyalar global miqyosda ahamiyatli ta'lim-tarbiya jarayonlarida insoniyat uchun serqirra imkoniyatlar ochib bermoqda. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan “Ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 29 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-5264-sonli Farmoni oliy ta'lim muassasalarida o‘qituvchilar innovatsion faoliyatini tashkil etish zarurligini ko‘rsatmoqda. Texnika va texnologiyalarning yuksak rivojlangan asri deb yuritilayotgan XXI asrga kelib, ta'lim jarayoniga innovatsiyani keng joriy qilish masalasiga e'tibor yanada kuchaytirildi. Dissertatsiya ishida ta'lim jarayonida “innovatsiya”, “innovatsion faoliyat”, “pedagogik innovatsiya” kabi tushunchalarining ta'riflari, kelib chiqishi va qo‘llanishi hamda mazkur yo‘nalishda olib borilgan ilmiy izlanishlar va manbalar tahlili keltirilgan. V.M.Polonskiy tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda innovatsiya tushunchasi dastlab XX asrning 30-yillarida I.Shumpeter tomonidan kiritilganligi va ilk bora innovatsion jarayonga to‘liq tavsif berilganligi qayd etilgan. Lug‘atlarda “innovatsiya” tushunchasiga quyidagicha izoh beriladi: “innovatsiya” inglizcha so‘zdan kelib chiqqan bo‘lib, yangilik, yangi hodisa deb tarjima qilinadi. Innovatsiyalar juda murakkab va ko‘p o‘lchovli bo‘lganligi sababli, turli tadqiqotchilar ushbu tushuncha mazmunini tushunish va anglashda turli yondashuvga ega. Shuning uchun ilmiy adabiyotlarda “innovatsiya” tushunchasining turlicha ta'riflari tasniflanadi. D. V. Chernilevskiyning “Oliy maktabda o‘qitish texnologiyasi” nomli qo‘llanmasida ta'lim tizimida “innovatsiya” tushunchasini qo‘llanilishiga quyidagicha ta'rif beradi: “innovatsiya (yangilik kiritish) pedagogik ilmiy-texnik yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va amalga oshirish jarayonidir”. K.Angelovski innovatsiyaga oid ta'riflarini tahlil qilar ekan, ko‘pgina olimlar innovatsiyani yangilik, yangi, yangi modellar, yangilanish jarayoni deb e'tirof etganliklarini, lekin uning fikricha innovatsiya bu o‘zgarish sifatida ustunlik qilishini ta'kidlaydi. K.Angelovski “pedagogik innovatsiya”larni, ta'lim - tarbiyani takomillashtirish va rivojlantirishga qaratilgan o‘zgarishlar sifatida belgilaydi. R.N.Yusufbekova “pedagogik innovatsiya” tushunchasining mohiyatinini ochib berar ekan, pedagogika nazariyasi va amaliyotida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarning mazmuni (ta'lim tizimida innovatsiyalarni o‘zlashtirish va uni joriy etish), avval uchramagan holatga olib keladi, natijada ta'lim-tarbiya nazariyasi va amaliyoti rivojlanadi. D.I.Yunusovaning tadqiqot ishida ham mutaxassislik fanlarini pedagogik va zamonaviy AKT asosida o‘qitish orqali talabalarda innovatsion faoliyat motivatsiyasini shakllantirish, maxsus kurs asosida innovatsion faoliyatga nazariy va amaliy tayyorlash, pedagogik amaliyot davrida innovatsion dars loyihalarini amalga oshirish orqali innovatsion faoliyat ilk tajribalariga ega bo‘lishlariga shart-sharoit yaratish yuzasidan ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. V.A.Slastenin va L.S. Podыmovalarning fikricha yangilik (novation) bu vosita bo‘lib (yangi metod, metodika, texnologiya, dastur), innovatsiya (innovation) esa aniq bir bosqichlarni rivojlantiruvchi jarayondir. V.C. Lazarevning fikriga ko‘ra, innovatsiya o‘zgarish sifatida emas, balki uni ta'lim tizimida qo‘llanishi kerak bo‘lgan vosita sifatida ya'ni kasbiy faoliyat natijalarini yaxshilashni nazarda tutadi. Innovatsiya har qanday ta'lim tizimining samaradorligini oshirishning moddiy tomoni bo‘lgan g‘oyadir. Pedagog olima N.Jumaniyozovaning ta'riflashicha, innovatsiyaning maqsadi sarflangan mablag‘ yoki kuchdan eng yuqori natija olishdan iborat. Boshqa turli-tuman, o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan yangiliklardan farqli o‘laroq, innovatsiya boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi o‘zgarishlar mexanizmini tashkil etadi. Ta'lim tizimidagi har qanday yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. Shu sababli «novatsiya» va «innovatsiya» tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqlarni ko‘rsatib o‘tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli, mazmuni va ko‘lami asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli bo‘lsa va yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan tizimdagi faqat ba'zi elementlarini o‘zgartirishni vazifa qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz novatsiya bilan muloqot qilayotgan bo‘lamiz. Agar faoliyat ma'lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilayotgan bo‘lsa va uning natijasi o‘sha tizim rivojlanishiga yoki uning prinsipial o‘zgarishiga olib kelsagina innovatsiya deya olamiz. "Innovatsiya" atamasi "modernizatsiya" tushunchasi bilan bog‘liq. Innovatsiya - mavjud ta'lim texnologiyasini, ta'lim muassasasining yangi turini yoki ta'limni boqarishni sezilarli ravishda o‘zgartiradigan yangi ta'lim, yangi g‘oyadir. Bu yerda innovatsiya va innovatsion jarayonlar vosita sifatida emas, balki ularning yangilik darajasi bo‘yicha mutlaq va nisbiydir. A.A.Alimovning fikricha innovatsiya – bu yangilikning mazmuni va tatbiq etilishi deb qaralsa, u holda kiritilgan yangilik esa – bu faqat yangilikni ishlab chiqish kabi tushuniladi. Bundan novatsiya yoki ta'limdagi yangilik – innovatsiyaning yadrosidir. Innovatsiyalarni yaratish, tadbiq etish va joriy etish jarayoni yaxlit innovatsion jarayonni tashkil etadi. Muayyan ta'lim muassasasida innovatsiyalar - bu jarayonning bir qismi. Shunday qilib, odatda, innovatsiya jarayonini innovatsiyalarni yaratish, tadbiq etish va joriy etish orqali ta'limni rivojlantirish jarayoni deb tushunish mumkin. Ta'lim tizimida har qanday innovatsiyaning tadbiq etilishi yoki vujudga kelishi ta'lim jarayonining ayrim sohalarida vujudga kelgan muammolarni yechishga ehtiyojni tug‘ilishi yoki butunlay modernizatsiya qilinishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Rossiya fundamental tadqiqotlar fondi va Rossiya ta'lim akademiyasining pedagogik innovatsiyalar Instituti tomonidan innovatsiya tushunchasiga birmuncha noan'anaviy ta'rif berilgan: innovatsion ta'lim rivojlanishining elementi ta'lim muhitida turli tashabbuslar va yangiliklarni to‘plash, olingan natija asosida ta'lim sohasida ko‘proq yoki kamroq global o‘zgarishlarga olib keladi. Innovatsiyalar – bu tashabbuslar va yangiliklarning turli – tumanligi asosida paydo bo‘luvchi dolzarb muhim va tizimli o‘z-o‘zini tashkil qiluvchi yangi ta'limdir, u ta'lim evolyusiyasi uchun asos bo‘ladi va uning rivojlanishi uchun ijobiy ta'sir ko‘rsatadi hamda ta'limning yanada kengroq madaniy muhitining rivojlanishiga ijobiy ta'sir qiladi. Innovatsion faoliyat - bu alohida faoliyat turidir. Uning maqsadi o‘qitish tizimini yoki uni komponentlarini innovatsiya kiritish orqali takomillashtirishdir. V.C. Lazarev innovatsion faoliyatni yangi ta'lim tizimlarini yoki ularning ayrim qismlarini yaratish, boshqarish va tarqatish orqali ta'lim faoliyati amaliyotini maqsadli o‘zgartirishi sifatida ta'riflaydi. Innovatsion faoliyat ta'lim faoliyatidan farq qiladi. Ta'lim faoliyati talabalarni rivojlantirish uchun xizmat qilsa, innovatsion faoliyat ta'lim tizimini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan. Innovatsion faoliyat - bu alohida faoliyat turidir. Uning maqsadi o‘qitish tizimini yoki uni komponentlarini innovatsiya kiritish orqali takomillashtirishdir. Innovatsiya muayyan davrlarda turli bosqichlardan o‘tadi. Bu esa innovatsiyalarning hayot aylanish davri deb nomlanadi. Innovatsiyalar bir marta paydo bo‘ladi, ishlatiladi va bir muncha vaqt o‘tgach, boshqa ilg‘or ijod mahsuli bilan almashtiriladi. S.D. Polyakov innovatsiyaning hayotiy siklining keyingi bosqichlarini belgilaydi: yangi paydo bo‘lishi, ma'lum bir ob'ektda rivojlanishi, diffuziya (boshqa narsalarga tarqalishi) va rouming (innovatsiyani an'anaga aylantirish) V.I. Zagvyazinskiy hayot siklining batafsil strukturasini taklif qiladi: boshlash, paydo bo‘lishi, tez o‘sishi (raqib va skeptiklar bilan kurashda), yetuklik, to‘yinganlik amalda amaliyotning kam yoki ko‘payishi bilan bog‘liq), inqiroz va tugatish, odatda, yangi, yanada samaraliroq, ko‘pincha umumiy tizimda innovatsiyalarni olib tashlash. B.C. Slastenin va L.C. Podыmova innovatsiyalarning hayotiy siklining mavjud variantlarini umumlashtirib, innovatsion jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadilar: 1) yangi g‘oyaning tug‘ilishi yoki innovatsiya konsepsiyasining paydo bo‘lishi bosqichi shartli ravishda kashfiyot bosqichi deb ataladi; 2) ixtiro bosqichi, ya'ni har qanday narsada, moddiy yoki ma'naviy mahsulot misolida tatbiq etilgan innovatsiyalarni yaratish; 3) innovatsiya bosqichi, unda olingan innovatsiyani amaliy qo‘llash. Ta'lim tizimida har qanday innovatsiyaning tadbiq etilishi yoki vujudga kelishi ta'lim jarayonining ayrim sohalarida paydo bo‘lgan muammolarni yechishga ehtiyojni tug‘ilishi yoki butunlay modernizatsiya qilinishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shundan so‘ng, innovatsiyalarning mustaqil mavjudligi boshlanadi, innovatsiya jarayoni keyingi bosqichga o‘tadi, bu faqat innovatsiyani qabul qiladigan bo‘lsa sodir bo‘ladi. Innovatsiyalarni qo‘llash bosqichi quyidagi uch bosqichga ajratiladi: keng tarqalgan tanlovdan iborat bo‘lgan innovatsiyalarni tarqatish bosqichi. Yangi sohalarda innovatsiyalarni tarqatish (diffuziya); innovatsiyalarning o‘zidan voz kechib, o‘z yangiliklarini yo‘qotganda ma'lum bir sohada innovatsiyalarni boshqarish bosqichi. Ushbu bosqich samarali muqobilning paydo bo‘lishi yoki ushbu yangilikni yanada samaralirog‘iga almashtirish bilan tugaydi; yangi mahsulotni almashtirish bilan bog‘liq innovatsiyalarni qo‘llash ko‘lamini qisqartirish bosqichi. Umuman, har qanday innovatsiya jarayoni ta'lim jarayonining ayrim sohalarida o‘zgarishlarga ehtiyojni aniqlash bilan boshlanadi. Bu esa ixtisoslashtirilgan ilmiy tashkilotlar, ta'lim muassasalari, ta'lim muassasalari rahbarlari va o‘qituvchilarining tahliliy ishlarining natijasi bo‘ladi. Ta'lim innovatsiyalarini joriy etish bir necha vazifalarni hal etishni talab etadi, jumladan: zarur o‘quv vositalari va didaktik materiallarni chop etish, ta'lim oluvchilarga tadbiq etilayotgan innovatsiyalar haqida ma'lumot berish, bo‘lajak o‘qituvchilarni innovatsion faoliyatga tayyorlash, maxsus o‘quv dasturlarini yaratishdir. Tadbiq etilayotgan innovatsiyalarning qay darajada samarali ekanligi pedagogik tajriba- sinov asosida aniqlanadi. Shu bois, innovatsiyalarning tadbiq etishda doimiy tahlillar o‘tkazilishi kamchilik va nuqsonlarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim. Barcha ta'lim innovatsiyalar umumiy xususiyatga ega - ular pedagogik tizimlarning samaradorligini oshirishning asosiy vositasi. Shuning uchun, innovatsiyalarni yaratishda tadbiq etiladigan soha yoki muassasa imkoniyatlari, ulardagi kamchilik va muammolar to‘liq o‘rganilishi kerak. Innovatsiyalarni ta'lim tizimiga tadbiq etishning asosiy omili talabalarni innovatsion faoliyatga qay darajada tayyor ekanligidir. A.Alimov bo‘lajak kasb ta'limi o‘qituvchisini innovatsion faoliyatni - yangi bilimlarni egallashga va qo‘llanishga qaratilgan faoliyat deb izohlaydi. U o‘z ichiga quyidagilarni oladi: yangi bilimlarni olishga qaratilgan fundamental (nazariy, tajriba-sinov) ilmiy- tadqiqotchilik; amaliy maqsadlarga erishi va aniq vazifalarni xal qilish uchun asosan yangi bilimlarni qo‘llanishga yo‘naltirilgan tatbiqiy novatorlik; amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida yoki yangi loyihalarni, mahsulotlarni, jarayonlarni, ishlab chiqarish va foydalanish xizmatlarni, tizimlarni yoki uslublarni yaratishga hamda ularni yanada takomillashtirishga qaratilgan amaliy tajribaviylik hisoblanadi. Kasb ta'limi o‘qituvchisining innovatsion faoliyati quyidagi funksiyalarni o‘zida qamrab oladi: - psixologik-pedagogik tadqiqot natijalarni umumlashtirish, metodikalarni takomillashtirish, yangi usul va zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish; - ta'limiy metodlarni qo‘llashga yangicha yondashish; - fan yutuqlari, innovatsion g‘oyalar va shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida pedagogik faoliyatni tashkil qilish; - ilg‘or tajribalarini o‘rganish va ularni o‘z kasbiy faoliyati mazmuniga kiritish. Yuqorida olib borilgan tahlillarni umumlashtiradigan bo‘lsak, innovatsion faoliyat - bu yangi bilimlarni egallashga va qo‘llanishga qaratilgan faoliyatdir. U o‘z ichiga quyidagilarni oladi: yangi bilimlarni olishga qaratilgan fundamental (nazariy, tajriba-sinov) ilmiy- tadqiqotchilik; amaliy maqsadlarga erishi va aniq vazifalarni xal qilish uchun asosan yangi bilimlarni qo‘llanishga yo‘naltirilgan tadbiqiy novatorlik; amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida yoki yangi loyihalarni, mahsulotlarni, jarayonlarni, ishlab chiqarish va foydalanish hizmatlarni, tizimlarni yoki uslublarni yaratishga hamda ularni yanada takomillashtirishga qaratilgan faoliyatdir. Har bir inson umri davomida ushbu faoliyatni bosib o‘tishi, ushbu faoliyatda har bir talaba o‘z faoliyatini qobiliyati, bilimi, tashqi muhit ta'siri natijasida turlicha namoyon etadi bu esa, jamiyatimiz uchun yangi innovatsiyalarni olib kirishga sabab bo‘ladi. Yüklə 1,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|