Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti r. R. Ibraimov, D. А. Davronbekov, M. O. Sultonova, E. B. Tashmanov, U. T. Aliyev «simsiz aloqa tizimlari va dasturlari»

YSY orbitalari

Geostatsionar orbita. Ko‘plab mavjud SYATlar yo‘ldoshlarni joylashtirish uchun eng foydali bo‘lgan geostatsionar obitadan foydalanadi. Uning asosiy afzalliklari global xizmat ko‘rsatish zonasida uzluksiz sutkali aloqa imkoniyati va chastotaning surilishini deyarli to‘liq yo‘qligi hisoblanadi.
Geostatsionar yo‘ldoshlar taxminan 36 ming kilometrlarda joylashishi va Yerning aylanish tezligida aylanishi bilan ekvatorda
joylashadigan yer sirtidan ma’lum nuqtada «osilib» turadi. Haqiqatda geostatsionar KAning orbitadagi holati o‘zgarmas hisoblanmaydi. U orbitaning degradatsiyalanishini keltirib chiqaradigan qator omillar ta’sirida sezilarsiz “dreyfga” uchraydi. Bunda bir yildagi orbita holatining o‘zgarishi 0,92^oga etishi mumkin.
Geostatsionar orbitadagi sun’iy yo‘ldoshlar qator kamchiliklarga ega, ulardan eng asosiysi signalning kechikishi hisoblanadi. Geostatsionar orbitadagi sun’iy yo‘ldoshlar 250 msli kechikish (har ikkala yo‘nalishlardagi) signallarning sifat xarakteristikalariga ta’sir qilmaydigan radio- va televizion uzatish tizimlari uchun optimal hisoblanadi. Radiotelefon aloqasi tizimlari kechikishlarga sezgirroq, chunki bu sinfdagi tizimlardagi yig‘indi kechikish taxminan 600 msni (yer usti stansiyalaridagi qayta ishlash va kommutatsiyalashni hisobga olganda) tashkil etadi, hatto zamonaviy aks-sadoni so‘ndirish texnikasi hamma vaqt ham yuqori sifatli aloqani ta’minlashga imkon beravermaydi. “Ikkilangan sakrash” holida (yer usti stansiya-shlyuzi orqali Retranslyatsiyalash) kechikish endi 20 %dan ortiq foydalanuvchilar uchun ma’qul bo‘lmay qoladi.
Geostatsionar tizimlar arxitekturasi ajratilgan chastotalar polosasidan takroran foydalanish imkoniyatini, natijada ularning spektral samaradorligini cheklaydi. Geostatsionar KAlar qamrab olish zonasi yuqori kenglikdagi hududlarni (sh.k. va j.k. 76,5^o yuqori) o‘z ichiga olmaydi, ya’ni haqiqatda global xizmat ko‘rsatish kafolatlanmaydi. Shuningdek ta’kidlash kerakki, geostatsionar KAlar personal aloqa xizmatlarini faqat, agar ular Yer sirtida shakllantiradigan xizmat ko‘rsatish zonalari past orbitali sun’iy yo‘ldoshlar hosil qiladigan zonalar bilan deyarli bir xil bo‘lsa ta’minlay oladi.
Hozirgi vaqtda geostatsionar orbitada juda “tirband” bo‘lib qoldi va yangi KAlarni joylashtirish bilan muammolar vujudga keldi. Ish shundaki, texnikanaing zamonaviy rivojlanishi darajasida o‘zaro halaqitlarning vujudga kelishi tufayli geostatsionar KAlar orasida orbital surilish 1^o dan kam bo‘lmasligi kerak, ya’ni orbitada 360 tadan ortiq bo‘lmagan sun’iy yo‘ldoshlarni joylashtirish mumkin (3.5-rasm). O‘rtacha balandlikli orbita. O‘rtacha balandlikli tizimlar geostatsionar tizimlarga qaraganda harakatdagi abonentlarga xizmat ko‘rsatishning sifatliroq xarakteristiklarini ta’minlaydi, chunki abonentning ko‘rish maydonida bir vaqtda ko‘p sonli KAlar bo‘ladi.
Buning hisobiga KAni ko‘rishning minimal burchaklarini 25^o — 300^o gacha oshirish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Masalan, ICO tizimida ikkita yo‘ldoshlarning radio ko‘rinishi sutkalik vaqtning 95% davomida ta’minlanadi, binobarin KAlardan biri 300^o dan ortiq burchak ostida ko‘rinadi. Bu esa, o‘z navbatida, yaqin zonada tarqalishdagi yo‘qotishlarni (unda daraxtlar, binolar va boshqa to‘siqlar bo‘lganida) kompensatsiyalash uchun radioliniyaning qo‘shimcha energetik zahirasini kamaytirishga imkon beradi.




3.5-rasm. Geostatsionar orbitada KAning holatlari nuqtalari Lekin nogeostatsionar orbital guruhning (OG) joylashish o‘rnini
aniqlashda tabiy cheklashlarni hisobga olish zarur, bu Yerning magnit maydoni qamrab oladigan Van-Allen radiatsion tasmalari deyiladigan zarayadlangan zarrachalarninng fazoviy tasmalari hisoblanadi (3.6-rasm). Yuqori radiatsiyasi birinchi barqaror tasmasi taxminan 1500 kmda boshlanadi va bir necha minglab kilometrlargacha cho‘ziladi, uning “qadami” ekvatorning har ikkala tomoni bo‘yicha taxminan 300 kmni tashkil etadi. Ikkinchi tasma shunday yuqori intensivlikda 10 ming imp./s ekvatorning har ikkala tomoni bo‘yicha taxminan 500 kmni qamrab olish bilan 13 dan 19 ming km gacha balandliklarda joylashadi.
O‘rtacha balandlikli sun’iy yo‘ldoshlar trassasi Van-Allen birinchi va ikkinchi tasmalari orasidan, ya’ni 5 dan 15 ming kmgacha balandlikda o‘tadi. Har bir KAning xizmat ko‘rsatish zonasi geostatsionar xizmat ko‘rsatish zonasidan sezilarli kichik, shuning uchun Yer sharining va kemalar qatnaydigan akvatoriyalarning eng ko‘p aholili hududlarini bir martalik qoplash bilan global qamrab olish uchun 8-12 ta sun’iy yo‘ldoshlardan OGni yaratish zarur.
O‘rtacha balandlikli sun’iy yo‘ldoshlar orqali aloqada signalning yig‘indi kechikishi 130 msdan ortiq bo‘lmagan vaqtni tashkil etadi, bu ularni radiotelefon aloqasi uchun ishlatishga imkon beradi.
Shunday qilib, o‘rtacha balandlikli sun’iy yo‘ldoshlar geostatsionar sun’iy yo‘ldoshlardan energetik ko‘rsatkichlar bo‘yicha yutadi, lekin ularga KAni yer stansiyalarining radio ko‘rinish zonasida bo‘lishi davomiyligi (1,5—2 soat) bo‘yicha yutqazadi.