Muhandislik

aylanish qonuni — tabiatning eng muhim asosiy qonuniyatlaridan biri; unga 
koʻra, har qanday berk tizimda energiya yoʻqdan bor boʻlmaydi va yoʻqolib 
ketmaydi, faqat bir turdan ikkinchi turga aylanib turadi. Berk tizimda faqat 
konservativ (oʻzgarmas) kuchlar mavjud boʻlsa, tizimning toʻliq mexanik 
energiyasi oʻzgarmas qiymatga ega boʻlib qoladi, yaʼni kinetik energiya potensial 
energiyaga aylanib turadi va aksincha. Agar berk tizimda konservativ kuchlardan 
tashqari nokonservativ (oʻzgaruvchan) kuchlar (mas, ishqalanish kuchlari) ham 
boʻlsa, tizimning toʻliq mexanik energiyasi vaqt oʻtishi bilan kamayib boradi. 
Natijada nomexanik energiyalar: issiqlik yoki kimyoviy, elektromagnit maydon 
energiyalari va boshqalar vaqt oʻtishi bilan ortib boradi. Ammo energiyaning 
barcha turlari yigʻindisi vaqt oʻtishi bilan oʻzgarmaydi. Tizimda sodir boʻlayotgan 
jarayonlarning tabiatiga qarab, Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni 
turlicha 
ifodalanadi va matematik shaklda yoziladi
.). Materiyaning harakatlariga mos holda 
energiya shartli ravishda mexanik, 
ichki
(Ichki energiya — jismning faqat ichki 
holatiga bogʻliq boʻlgan energiya; jismni tashkil etuvchi molekulalarining xaotik 
(tartibsiz) 
ilgarilanma 
va 
aylanma 
harakat 
kinetik 
energiyalari 
bilan 
molekulalarning oʻzaro taʼsirlashishi natijasida vujudga kelgan potensial 
energiyalari hamda molekulalardagi atomlarning xaotik tebranma harakat 
kinetik
 
va 
potensial
energiyalarining umumiy yigʻindisiga teng. Jismlar sistemasining 
ichki energiyasi har bir jismning alohida olingandagi ichki energiyalari yigʻindisi 
bilan jismlar orasidagi oʻzaro taʼsir energiyasining yigʻindisidan iborat.
[1]
), 
elektromagnit, kimyoviy va boshqalar turlarga ajratib tekshiriladi. Masalan, 
kimyoviy energiya 
elektron
larning 
kinetik energiya
si hamda elektronlarning bir-
biri va atom yadrolari bilan oʻzaro taʼsirlari natijasida vujudga kelgan energiyalar 
yigʻindisiga teng. Muayyan tizimning holatini ifodalovchi parametrlarga bogʻliq 
boʻlib, tizimning har bir holatiga aniq bir energiya qiymati toʻgʻri keladi. 
Tizim1shng istalgan holatidagi energiya qiymati tizim bu holatga qanday usul 
bilan kelganligiga bogʻliq emas. Binobarin, energiya tizim holatining funksiyasidir. 
Tutash muhit yoki maydon uchun energiya zichligi va energiya oqimi 
tushunchalari qoʻllaniladi. Birlik hajmdagi energiya energiya zichligi va energiya 
zichligining uning tarqalish tezligiga koʻpaytmasiga teng kattalik esa energiya 
oqimi deb ataladi. Tartibsiz harakatlanuvchi juda koʻp zarralardan iborat 
tizimlarning, yaʼni makroskopik jismlarning oʻzaro taʼsirida issiklik miqdori 
muhim rol oʻynaydi. Tizimning mexanik harakatlanishi uchun tashqi kinetik 
energiyasini, boshqa tizimlar bilan maydonlarning oʻzaro taʼsiri tashqi potensial 
energiyasini hosil qiladi. Tizimning tashqi energiyasi tashqi kinetik va tashqi 
potensial energiyalari yigʻindisiga teng. Makroskopik harakatsiz, boshqa tizimlar 
va maydonlar bilan oʻzaro taʼsir qilmagan tizim energiyasi uning ichki energiyasi 

---

boʻladi. Tizimning har qanday holatidagi ichki energiyasi aniq qiymatga ega, yaʼni 
ichki energiya holat funksiyasidir. Tizimni tashkil qilgan atomlar va 
molekulalarning energiyalari, ular tarkibidagi elektronlar, yadrolarning oʻzaro 
taʼsir energiyalari va h.k. ichki energiya tarkibiga kiradi.
Termodinamika
da erkin energiya va bogʻlangan energiya tushunchalari ham 
keng qoʻllaniladi. Baʼzan energiya turlari ichida issiqlik energiyasi ham mavjud. 
Tizim zarralarining betartib harakat energiyasi issiqlik energiyasi deb ataladi. Har 
qanday jism yoki elementar zarra energiyaga ega ekan, u 
massa
ga ham ega. Ammo 
shunday zarralar ham mavjudki, ularning tinch holatdagi massasi nolga teng, 
binobarin tinch holatdagi energiyalar ham nolga teng. Fotonlar va neytronlar shular 
jumlasiga kiradi.
Barcha tabiat hodisalari, insonning butun hayoti va faoliyati energiya bilan 
bogʻliq. Keng koʻlamli energetika sohasi energiya tushunchasiga asoslangan. 
Energiya shakllarini oʻzaro almashtirish, energiyani uzoq masofalarga uzatish, 
uning maʼlum manbalaridan foydalanish, yangi energiya manbalarini qidirish kabi 
masalalar fan va texnika uchun asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Suv, 
shamol, oʻrmon, koʻmir, neft, gaz kabi cheklangan yer boyliklaridan katta surʼatlar 
bilan foydalanilishi natijasida ular tobora kamayib bormoqda, binobarin kishilik 
jamiyati oldida turgan dolzarb masala yangi energiya manbalarini qidirib topish. 
Hozirgi kunda diqqatga sazovor boʻlgan yangi energiya manbalari 
Quyosh
 
(
Geliotexnika
, 
Geliofizika
) va atom yadrosi hisoblanadi. Ogʻir element 
yadrolarining parchalanishidan hosil boʻladigan energiyadan xalq xoʻjaligida 
tobora keng foydalanilmoqda (
Atom reaktori
, 
Atom elektr stansiyasi
). Yengil 
element yadrolari qoʻshilishidan ogʻirroq element yadrolari paydo boʻlishida 
ajralib chiqadigan energiyadan foydalanish eng muhim masalalardan biri 
hisoblanadi.