MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi

Tələbin funksiyası ona təsir edən müxtəlif amillərdən asılı olaraq tələbin həcmini müəyyənləşdirən funksiyadır.
Beləliklə, tələb dəyişən kəmiyyətdir, özü də tələbin qədərinin və ya həcminin dəyişməsi və xarakterinin dəyişmə­si fərqləndirilməlidir. Tələbin həcmi yalnız həmin əmtəənin qiyməti dəyişkən olduqda dəyişir. Tələbin xarakteri isə əv­vəlcə dəyişməz olan amillər dəyişəndə dəyişilir. Tələb həc­minin dəyişilməsi qrafik şəkildə əyri üzrə aşağı və ya yuxarı “hərəkətdə” əksini tapır (şəkil 10.2). Tələbin xarakterinin dəyişməsi isə “tələb əyrisinin” sağa və ya sola yerdəyişməsin­də Özünü göstərir (şəkil 10.3.).
Belə vəziyyət mümkündür. Məsələn, əhalinin gəliri artar­sa, hər əmtəə qiymətinə daha böyük həcmdə tələb müvafiq gələr və düz xəttin DD vəziyyətində D₂D₂ vəziyyətinə dəyi­şilər. Əksinə, gəlirin azalması xəttin sola, DjDi vəziyyətinə dəyişməsinə səbəb olar. Şəkil 10.3.-dən göründüyü kimi, tə­ləb xəttinin yerdəyişməsi P qiymətin müəyyən sabitliyi ilə müşayiət olunan tələb həcminin dəyişməsinə aparır və tələb xəttinin yerdəyişməsində eyni həcmdə tələbə müxtəlif tələb qiymətləri müvafiqdir (P_x P₂ P₃).


5.3. Təklif və onun dəyişilməsi qanunu
Təklif məfhumu altında Qərb iqtisadçıları kiminsə əmtəə satmaq istəyini başa düşürlər. Təklif həcmi satıcıların konk­ret yerdə və konkret vaxtda almağa təklif etdiyi əmtəənin kəmiyyətidir.
Təklif bazarda olan və ya ora çatdırıla biləcək əmtəədir. Əmtəə təklifləri natural-əşya (çeşidə görə) və dəyər (pulla, qiymətlə ifadə olunmuş əmtəə məbləği) formalarında olurlar.
Təklifin həcmi və quruluşu bazardakı iqtisadi vəziyyəti satıcılar (istehsalçılar) tərəfindən xarakterizə olunur və is­tehsalın ölçüləri və imkanları, həmçinin əmtəənin (bir hissəsi istehsalın özündə istehlak olunduğundan) bazara göndərilən hissəsi ilə müəyyənləşir.
Əmtəə təklifinə yolda olan əmtəələr də daxil olmaqla ba­zardakı bütün əmtəələr daxildir. O istehsalın əmtəə istehsalı, əmtəə ehtiyatı və ixracının həcmi və quruluşu hesabına for­malaşır. Ona ticarətdəki təbii itkilərin ödənilməsi, ucuzlaşma və qiymətin aşağı salınmasına xərclər təsir göstərir.
Bazarda öz əmtəəsini təklif edən istehsalçıların vəziyyəti hər bir an üçün eyni deyil. Bəziləri çox əmtəə istehsal edib bazara gətirir, bəziləri isə az. Onların bir qismi istehsala az istehsal vasitələri və əmək sərf edirlər. O biri qismində məhsul vahidinə çəkilən xərclər daha yüksək olur. Lakin ba­zara çıxandan sonra çəkdikləri istehsal xərclərindən asılı olmayaraq onların hamısı ən yüksək qiymətə can atırlar. Özü də əmtəənin qiyməti nə qədər yüksək olsa, onlar bir o qədər çox əmtəə satmağa cəhd edəcəklər, yəni təklifi artıracaqlar (rəqabət olanda).
Hər bir istehsalçının təklifi, adətən, qiymətdən asılı ola­raq dəyişir. Qiymət aşağı olsa, satanlar az əmtəə təklif edib, onun bir qismini anbarda saxlayırlar. Qiymət yuxarı olarsa, onlar bazara daha çox əmtəə çıxarırlar. Qiymət xeyli qalx­dıqda, istehsalçılar əmtəə təklifini mümkün qədər çox artır­mağa, hətta zay məhsulu da satmağa cəhd edirlər.
Bazarda əmtəə təklifi istehsal məsrəflərindən - iqtisadçı­ların çoxunun təklifə təsir edən ən mühüm amil hesab etdiyi istehsalat xərclərindən çox asılıdır. İstehsalçı, ona iqtisadi təsir göstərilmirsə, öz maraqlarını gözləyərək hərəkət edir, yəni mənfəəti (satışdan əldə olunmuş gəlirlə istehsal xərcləri arasındakı fərq) maksimallaşdırmağa can atır. Bu o demək­dir ki, istehsalçı hər dəfə ən yüksək mənfəət təmin edəcək istehsal həcmini seçir. İlk nəzərdə elə gəlir ki, istehsal həc­minin azaldılması mədaxilin artması (ümumi gəlir) ilə müşa­yiət olunur. Lakin aydın olur ki, hər firmanın özünün böyü­mə həddi var. Bu hədd xaricində firmanın böyüməsi və bundan irəli gələrək, istehsal xərclərinin artması istehsal məsrəflərinin artmasına səbəb olur. Məsələn, nəqliyyat xərcləri, istehsalın idarə edilməsinə xərclər, çətinliklərin artması ilə əlaqədar məhsulun satışı ilə bağlı xərclər və s.
Əmtəənin özündən başqa təklifin həcminə qarşılıqlı əvəz­lənən və bir-birini qarşılıqlı tamamlayan əmtəələrin qiymət­ləri, texnologiyanın səviyyəsi, dövlətin fəaliyyəti, vergilər, perspektivli gözləmələr, istehsalın və bazarın inhisarlaşması və s. bu kimi amillər təsir göstərir. Resursların qiyməti bilavasitə istehsal xərclərinə və on­ların vasitəsilə təklifin həcminə təsir edir. Lakin resurslara çəkilən xərcin qədəri iqtisadi mənada istehsal xərclərinin pulla ifadə olunmuş həcmi ilə eyni deyil. Bir qayda olaraq, resursların bir neçə sahədə istifadə olunma imkanı var, buna görə də iqtisadçı resursların tətbiqinin bütün alternativ tət­biq üsullarını nəzərə almağa çalışmalıdır. Məsələn, torpaq sahəsini icarəyə götürən fermer seçim qarşısında qalır: bu sahədə o nə becərməlidir - alma, yaxud buğda? Məlumdur ki, bir hektar alma sahəsi bir hektar buğda sahəsindən ikiqat artıq gəlir gətirir. Fermerin hansı seçimi edəcəyini bilmək çətin deyil. Lakin o buğdanı seçərsə, onun məsrəflərinə alma əkəcəyi təqdirdə əldə edə biləcəyi itirilmiş gəlir də daxildir. Beləliklə, resursa çəkilən xərclər kimi resursdan ən əlverişli istifadədən əldə olunan gəlir də nəzərə alınmalıdır.
Bazarda istehsalçıların alıcılara təklif etmək istədikləri əmtəənin kəmiyyəti ilə bazar qiymətləri arasında müəyyən nisbət yaranır. Bu asılılığı koordinatlar sistemini tətbiq etməklə qrafik şəkildə əks etdirmək mümkündür. Absis oxu (Q) bazara çıxardılmış əmtəəni, ordinat oxu isə qiymətin (P) hərəkətini əks etdirsin. Əmtəənin biri 5 dollar olanda əmtəə təklifi 18 ədəd, 4 dollar olanda - 16, 3 dollar olanda - 12, 2 dollar olanda -7 ədəd olacaq, 1 dollar olanda isə heç bir dənə də təklif olunmayacaq ki, bu təklif qrafiki təklif əyrisi for­masını alacaq (şəkil 10.7).