Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

mövzusunda mühazirə mətni
PLAN
1. Fəlsəfə və təbabətdə şüur problemi
2. Şüurun mahiyyəti, strukturu və funksiyaları

1. Fəlsəfə və təbabətdə şüur problemi
Fundamental fəlsəfi və təbiətşünaslıq problemləri arasında son dərəcə mürəkkəb, həm də çoxlu müba­hisə və müzakirələrə səbəb olan şüur, başlıca məsələlərdən birini təş­kil edir. Bu isə şüurun öz təbiəti ilə bağlıdır. O, hisslə qavranılan ob­yektiv reallığın əksər xarakteristikalarına uyğun gəlmir. Onu ölçmək, şəklini çəkmək, ədədlərlə ifadə etmək, duymaq və ya mü­şa­hidə etmək mümkün deyildir. Onun nə kütləsi, nə enerjisi vardır, o, fiziki obyektlərin məkan ölçülərindəki formalardan da məhrum­dur. Lakin şüur mövcuddur, onun varlığı vasitəli şəkildədir, insan­la­rı­n məqsədəuyğun fəaliyyətləri və dillə vasitəli şəkildə təzahür edir.

Şüur bir sıra elmlərin–fiziologiya, psixologiya, sosiologiya, dinşünaslıq, semiotika, kibernetika və informatikanın tədqiqat obyek­tidir. Onların məcmusu şüur hadisəsini tam və hərtərəfli şəkildə öyrən­məyə imkan verir. Fəlsəfə ilə yanaşı, psixologiya, digər humanitar elmlər də ictimai və fərdi şüuru öyrənir. Təbiət elmləri, o cümlədən, tibb elmi də, əsasən fərdi şüurun vəziyyətlərini və onların maddi substratını (mexanizmlərini) öyrənir. Texniki elmlər şüurun ayrı-ayrı funksiyalarını tədqiq edir və modelləşdirir və bunlara da obraz­ların tanınması, yaddaş, intellekt və s. aid edilir. Elmlər arasında çar­pazlaşan tədqiqat sahələri də vardır; bu, şüurun həm formaları, vəziyyətləri, mexanizmləri, həm də funksiyalarının tədqiqat obyekti kimi psixologiya elminin timsalında xüsusilə aydın nəzərə çarpır. Şüura fəl­səfi yanaşma isə aşağıdakıları nəzərdə tutur: şüur kateqoriya­sının və məz­munca ona yaxın olan kateqoriyaların təhlili; aparıcı fəlsəfi mək­təblər çərçivəsində şüura baxışların təkamülünün tədqiqi; şüurun mən­bə­lərinin, formalaşdırıcı amillərinin və zəminlərinin aşkar edilməsi; şüurun mahiyyətinin, strukturunun və funksi­yalarının təhlili; şüur haqqında təlimin müasir elm və praktika, o cümlədən, tibbi prak­tika üçün metodoloji əhəmiyyətinin aşkar edilməsi; dilin və təfək­kürün vəhdəti probleminin təhlili; beyinin funksiyalarının modelləş­dirilməsi.

Şüur probleminə fəlsəfi yanaşma, daha geniş şəkildə, onun dörd aspektdə təhlilini nəzərdə tutur: ontoloji, qnoseoloji, substrat, sosial-tarixi.

Şüurun məzmununun tam açılması üçün ideal, ruh, psixika, qeyri-şüuri, düşüncə, ağıl kimi kateqoriyalar nəzərdən keçiril­məlidir. Şüur-fəlsəfənin, psixologiya və sosiologiyanın əsas kate­qoriyalarından olub, sosial varlıq olan insanın ruhi aktivliyi­nin ən yüksək səviyyəsini göstərir. İdeal-obyektiv reallığın subyektiv surəti, insanın dünyanı mənimsəməsinin nəticəsi olub, onun şüurunun, fəaliyyət və mədəniyyətinin formalarında təsvir edilir. Psixika-yüksək təşəkküllü materiyanın xassəsi, subyektin obyektiv reallığı əks etdirməsinin xüsusi formasıdır. Qeyd edək ki, psixika anlayışı şüur anlayışından genişdir. Belə ki, heyvanlarda da psixika vardır, lakin onların şüuru hələ yoxdur. Yenicə doğulmuş uşaqda da psixika vardır, şüuru isə yox­dur. Necə deyərlər: “O, insan olmağa namizəddir”. Qeyri - şüuri şüurda təmsil olunmamış psixi proseslərin, əməliy­yatların, halların məcmusudur. Bir sıra psixoloji nəzəriyyələrdə qeyri-şüuri psixinin xüsusi sahəsi və ya şüur hadisələrindən key­fiyyətcə fərqlənən proseslər sistemidir. Düşüncə - bütün nisbi, dün­yəvi, sonlu olanı dərk etməyə imkan verən mühakimə qabiliyyətidir. Mahiyyəti məqsəd qoymaqdan ibarət olan ağıl mütləqi, ilahini və sonsuzu aşkar edir. Şüur haqqında fikirlərin inkişaf tarixi göstərir ki, fəlsəfənin inkişafının erkən pillələrində psixi hadisələrin şərhində şüur və dərk edilməmiş, ideal və maddi qəti surətdə ayrılmamışdı. Məsələn, Heraklit insanın şüurlu hərəkətlərinin əsasını söz, fikir və şeylərin özlərinin mahiyyəti başa düşülən “Loqos” termini ilə göstərirdi. İnsan ağlının dəyəri onun həmin loqosa-dünyanın obyektiv qaydasına qovuşması dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Eyni tərzdə digər yunan mütəfəkkirlərinin təlimlərində də psixi proseslər maddi (hava, atomların hərəkəti və s.) ilə bərabər nəzərdən keçirilirdi.

İnsana xas olan şüur prosesləri ilə maddi hadisələr arasında sərhəddi ilk dəfə sofistlər, sonra isə şeylərin maddi varlığı ilə müqayisədə şüur aktlarının özünəməxsusluğunu xüsusi vurğulayan Sokrat göstərmişdir. Həmin aktların obyektiv məzmununu Platon bütün materializmə zidd olan xüsusi ideyalar aləmi dərəcəsinə yüksəltmişdir. Platon hesab edirdi ki, bütün kosmos üçün cisimsiz ağıl ilkin hərəkətverici qüvvə, harmoniya mənbəyi, özünü adekvat düşünən qüvvə olduğu kimi, hər bir insanın fərdi ruhunda da ağıl özünü seyr edir və bununla bərabər, fərdin davranışını tənzim edən fəal başlanğıc rolunu oynayır.

Aristotel şüuru və ruhu müxtəlif mahiyyətlər hesab edir, bunlardan da şüuru daha yüksək sayırdı. O, deyirdi ki, “bizim indiyədək şüur və ya düşünmək qabiliyyəti haqqında heç bir məluma­tımız yoxdur; görünür, bu, əbədini fanidən fərqləndirmək qabiliyyəti olan ruhun tamamilə başqa növüdür, yalnız şüur bütün digər psixi funksiyalardan ayrıca mövcud ola bilər”.

Şüura psixinin əsas forması kimi baxışın formalaşmasında tə­biət­şü­naslığın və təbabətin nailiyyətləri mühüm rol oynamışdır. Məhz on­lar insanın öz zehni və iradi aktları haqqında bilik əldə etmək qabiliy­yəti kimi şüuru psixinin digər təzahürlərindən ayırmağa imkan verdi.

Roma həkimi və təbiətşünası Klavdi Qalenin (görüşləri), fəaliy­yəti, kəşfləri xüsusilə əhəmiyyətlidir. Anatomiyanı əsaslı surətdə öyrənərək, o, belə nəticəyə gəlmişdi ki, beyin təfəkkür və hissiyyat orqanıdır. Bununla da Qalen Hippokratın gümanını təsdiq etdi və bununla bərabər, beyini ürəkdən gələn hərarətin soyuducusu sayan Aristotelin əfsanəsini alt-üst etdi. Qalen Hippokratdan pnevma haqqında təlimi götürmüş, ona çoxlu yeniliklər əlavə edərək, əslində öz nəzəriyyəsini yaratmışdır.

Yeni dövrdə fəlsəfədə şüur probleminin tədqiqinə Dekart çox bö­yük təsir göstərmişdir. O, şüur aktının və şüurlu subyektin şübhəsiz ol­duğunu təsdiq edirdi. Bu baxış süur haqqında bütün sonrakı təlimlərə əsaslı təsir göstərmişdir. Şüur sübyektin öz psixi halları haqqında bilik əldə etmək qabiliyyəti ilə eyniləşdirilirdi. Şüur substan­siyanın atributuna çevrilir, onun məzmununun daxili və xarici təcrübə ilə anadangəlmə ideyalarla əlaqədar olduğu qeyd edilirdı. Leybnits qeyri-şüur haqqında təlim işləyib hazırlamışdır. XVIII əsrin fransız materialistləri, ilk növbədə Lametri və Kabanis öz dövrü üçün qabaqcıl sayılan fiziologiyanın və təbabətin nailiyyətlərinə istinad edərək, belə bir müddəanı əsaslandırmışlar ki, şüur beyinin xüsusi funksiyasıdır və onun vasitəsilə insan təbiət və özü haqqında bilik əldə edə bilir.

Şüurun mənşəyinin və quruluşunun izahında Yeni dövrü klassik alman idealizmi açmışdır. Onlar şüurun təşəkkülünün müxtəlif səviyyələrini, aktivliyini, hissi olanla məntiqi olanın, fərdi olanla sosialın dialektikasını göstərmişlər. Kant şüurda təcrübədən əvvəlki bilik və qavrayışları ayırmış, şüurun yaradıcı fəallığını xüsusi qeyd etmişdir. Hegel şüurun sosial-tarixi təbiəti probleminə yaxınlaşmış, onun başa düşül­məsində tarixilik prinsipini təsdiq etmişdir. O, bunu əsas götürür­dü ki, şəxsiyyətin şüuru (subyektiv ruh) obyektlə zəruri surətdə əlaqədar olub ictimai həyatın tarixi formaları ilə müəyyən edilir.

Neyrofiziologiyanın o cümlədən, İ.Seçenovun və onun ardıcıl­­la­rının beyinin reflektor fəaliyyəti haqqında təlimi və eksperi­mental psixologiyanın naillliyyətləri sayəsində şüur haqqında pozitiv biliklər əsaslı zənginləşmişdir. Şüura dair marksizməqədərki konsepsiyalarda onun məzmununun rasional­laş­dırıl­ması ənənəsi, onun yaradıcı fəaliyyətinin öyrənilməsinə və şüurun fərdiliyində muxtariyyətin mütləqləşdirilməsinə meyillik müşahidə edilir.

Bütövlükdə isə əsas fəlsəfi cərəyanlar şüuru ya materiyanın inkişafının müəyyən pilləsində meydana gələn xassəsi (materializm), ya da materiyaya yad olan xüsusi ruhi substansiya (idealizm) hesab edirlər. Fəlsəfə tarixində şüur haqqında bir sıra kon­sepsiyalar mövcuddur. Obyektiv idealizmin nümayən­dələri (Platon, Foma Akvinski, Hegel və b.) şüuru, ruhu bütün mövcudatın əsasını təşkil edən əbədi ilkin başlanğıc kimi şərh edirlər. Obyektiv idealizmin bu çıxış nöqtəsi əslində şüurun mənşəyi və mahiyyəti məsələsini aradan qaldırır. Subyektiv idealizmin nümayəndələri (C.Berkli, D.Yum, E.Max, R.Avinarius və b.) subyektin şüurundan xaricdə hər hansı reallığın mövcud olmasını inkar edir, ya da onu şüurun fəallığını tamamilə müəyyən edən bir şey sayırdılar. Obyektiv idealizmin mövqeyi insanın hissiyyatını mütləqləşdirir, hissi obrazları, onların maddi mənbəyindən ayırır və bununla da elmlə və ictimai praktika ilə barışmaz ziddiyyətə girirlər.

Fəlsəfə tarixində şüur probleminə dualist yanaşma xüsusi yer tutur ki, bunun da klassik nümayəndəsi R. Dekartdır. Dualizm iki – maddi və ruhi substansiyanın mövcudluğunu qəbul edərək, ruhu və bədəni bir-birindən asılı olmayan başlanğıclar sayır.