Mühazirə mətnləri Tərtibçilər: Məcid İsmixanov, Rəfiqə Bəxtiyarova

4. 
Tərbiyə
 
texnologiyası
: 
fərdi
 
təsir
 
mexanizmi
Tərbiyə
– 
sosial təcrübənin
mənimsədilməsi
məqsədi
ilə
gənc
nəslə
mütəşəkkil
və
planlı
təsir
göstərmək
prosesidir
.
Pedaqoji
 
təsirlər
 
tərbiyənin
 
ümumi
 
məq-
sədlərinə
 
yönəlsə
 
də
,
bir
 
qayda
 
olaraq
,
insanın
 
fərdi
 
psixi
 
xüsusiyyətləri
 
ilə
 
şərt-
lənir
.
Tərbiyə
işinin
səmərəsi
üçün
hər
 
bir
 
tələbənin
 
fərdi
 
xüsusiyyətlərini
 
nəzərə
 
al-
maqla
 
ona
 
fəal
 
təsir
 
göstərmək
,
onda
müəyyən
maraqlar
və
tələbatlar
formalaş-
dırmaq
lazım
gəlir
. 
Bunun
üçün
, 
ilk
növbədə
, 
tərbiyə
 
olunanları
 
yaxşı
 
öyrənmək
,
tanımaq
m
ühüm şərtdir
.
Öyrənərək
–
tərbiyə
etmək
,
tərbiyə
edərək
–
öyrənmək
lazımdır
. 
Tələbənin
bu
və
ya
digər
keyfiyyətini
, 
əməllərinin
təzahürlərini
bilmək
azdır
;
bu
təzahürlərin
,
hərəkət
 
və
 
davranışın
 
səbəblərini
 
də
 
müəyyənləşdirmək
mühüm
şərtdir
.
Tərbiyə
prosesində
tələbənin davranış
və
fəaliyyətin
in
əsl
 
səbəblərini, motiv-
lərini

dəqiq aşkara
 
çıxarmaqla
onlara
müvafiq
tərbiyə
təsirləri
m
üəyyənləşdirib
tətbiq
etmək
asan olur
. 
Çox
vaxt
müəllim
-
tərbiyəçi
tələbənin
bu
və
ya
digər
hərə-
kətinin
hansı
motivlə
baş
verdiyini
düzgün müəyyənləşdirə
bilmir
.
O
,
tələbənin
hərəkətlərini
həqiqətdə
olduğundan
fərqli
motivlərlə
əlaqələndirir
və
buna
müvafiq
olaraq
yanlış
təsir
vasitələri
tətbiq
edir
.
Tələbə
bununla
razılaşmır
,
onda
daxili
etiraz
baş
qaldırır
.
Onlar
arasında
məna
səddi
,
psixoloji
maneə
yaranır
. Bel
ə
99

---

olduqda müəllimin
tətbiq
etdiyi
bütün
tərbiyə
vasitələri
tələbəyə
təsirsiz
qalır
,
ondan
yan
keçir
.
Müəllimlə
tələbə
arasında
yaranan
psixoloji
maneənin
bir
səbəbi
eyni
 
tələbəyə
eyni
 
təsir
 
vasitələrinin
 
dəfələrlə
 
tətbiq
 
edilməsidir
(
xüsusən
onların
tətbiqi
müsbət
nəticə
vermədiyi
hallarda
). 
Müəllimlə
tələbə
arasında
psixoloji
maneənin
dig
ər bir
səbəbi
də
müəllimin
ədalətsizliyi,
 
haqsız
 
cəzası
, 
çoxlu
 
çətin
 
tələblər
verməsidir
.
Müəllimlə
tələbə
arasındakı
psixoloji
maneəni
aradan
qaldırmağın
əsas
yolu
onun
yaranması
səbəbləri
ni
aydınlaşdırmaqdan
və
bu
əsasda
tələbə
ilə
münasi-
bətləri
dəyişdirməkdən
,
qarşılıqlı
anlaşma
mühiti
yaratmaqdan
ibarətdir
.
Bu
zaman
əsas
məsələ
tələbənin
yanlış
qəbul
etdiyi
tərbiyəvi
təsir
priyomlarını
aradan
qaldırmaq və
onun
fərdi
 
xüsusiyyətlərinə
 
uyğun
 
gələn
yeni
vasitə və
priyomları
 f
ərdi təsir mexanizmini
 
tətbiq
 
etməkdir
.
Fərdi təsir mexanizmi bir neçə mərhələni özündə birləşdirir
: tələbəni (onun fərdi
xüsusiyyətlərini) öyrənmək 

onun davranış və əməllərinin motivlərini, səbəblərini
müəyyənləşdirmək 

tələbə qarşısında konkret tərbiyə məqsədi qoymaq 

məqsədə
çatmağın vasitə və yollarını müəyyənləşdirmək

müsbət emosional vəziyyət
yaratmaq 

məqsədin həyata keçirilməsində tələbəyə kömək və nəzarət etmək 

ilk
uğurları qiymətləndirmək, həvəsləndirmək

tələbəni özünənəzarət və
özünütərbiyəyə cəlb etmək. 
Tələbənin
məqsədə
doğru
hərəkətində
uğursuzluq
halları
baş
verdikdə
onun
sə-
bəblərini
araşdımaq
,
bu
səbəblərə
müvafiq
olaraq
yeni
pedaqoji
vasitə
və
yollar
tapıb
tətbiq
etmək
lazım
gəlir
.
Müəllimin
 
tələbəyə
 
fərdi
 
təsiri
 
kollektivin
 
təsiri
 
ilə
uzlaşdıqda
 
lazımi səmərə
 
əldə
 
etmək
 
mümkündür
. 
Sual
 
və
 
tapşırıqlar
1.
Tərbiyənin
hərəkətverici
qüvvələrini
nə
təşkil
edir
? «
Saqqallı
uşaq
»
lar
necə
yaranır
?
2. 
Tərbiyədə
hansı
qanunauyğunluqlar
özünü
göstərir
?
3. 
Tərbiyə
prinsipləri
nədir
? 
Onlar
hansı
məntiqi
əsasa
görə
təsnif
olunur
?
100

---

4. 
Tərbiyə
metodlarının
psixoloji
əsasları
hansılardır
? 
Bu
əsaslarla
tərbiyə
me-
todlarının
qrupları
arasındakı
əlaqəni
izah
edin
.
5.
Nə
üçün
eyni
bir
metod
müxtəlif
insanlara
münasibətdə
eyni
nəticəni
vermir
?
6. 
Tərbiyədə
fərdi
təsir
texnologiyasını
səciyyələndirin
. Bir t
ələbəyə fərdi təsir
göstərməklə onun nəticəsini təhlil edin.
Ədəbiyyat
1. Rüstəmov F., Dadaşova T. Ali məktəb pedaqogikası. B., 2007.
2. Kazımov N. Ali məktəb pedaqogikası. B., 1999.
3. İsmixanov M., Bəxtiyarova R. Ali məktəb pedaqogikası (mühazirə kursu).
B., 2010.
4. Qaralov Z. Tərbiyə. 3 cilddə. B., 2005.
IX mühazirə
Ali məktəbdə tərbiyənin məqsədi, məzmunu, yolları və vasitələri
Plan:
1. Ali məktəbdə tərbiyənin məqsədi və məzmunu
2. Tələbə gənclərin elmi dünyagörüşünün formalaşması, əqli, ideya-mənəvi və
əmək tərbiyəsi
3. Tələbələrin estetik, fiziki, ekoloji, hüquq və iqtisadi tərbiyəsi
4. Tələbə kollektivinin şəxsiyyətə təsiri
5. Pedaqoji ünsiyyət və tələbə şəxsiyyətinin inkişafında onun rolu
1. Ali məktəbdə tərbiyənin məqsədi və məzmunu
Tərbiyənin məqsədi
dedikdə, pedaqoji fəaliyyətin son nəticəsi, yəni insan şəx-
siyyətinin layihəsi başa düşülür. 
Ali məktəbdə tərbiyənin başlıca məqsədi
ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyət –
Vətəndaş yetişdirməkdir
. Belə şəxsiyyət birtərəfli yox, bir çox cəhətdən (zehni, fiziki,
mənəvi və s. cəhətdən) inkişaf etməlidir. Ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyətin key-
fiyyətləri çoxdur. Hər bir keyfiyyətin formalaşmasında tərbiyənin ayrı-ayrı tərkib
hissələri aparıcı (dominant) rol oynayır. Bunu cədvəl şəklində nəzərdən keçirək.
Ahəngdar inkişaf etmiş
şəxsiyyətin əsas keyfiyyətləri
Tərbiyənin tərkib hissələri
1. İntellektual keyfiyyətlər
2. İdeya-mənəvi yetkinlik
1. Zehni (əqli) tərbiyə
2. İdeya-mənəvi tərbiyə
101

---

3. Əmək və peşə hazırlığı
4. Estetik zövq
5. Fiziki sağlamlıq, gümrahlıq
6. Ekoloji, hüquq və iqtisadi mədəniyyət
3. Əmək tərbiyəsi 
4. Estetik tərbiyə
5. Fiziki tərbiyə
6. Ekoloji, hüquq və iqtisadi tərbiyə
Şəxsiyyətin ahəngdar inkişafı üçün göstərilən tərbiyə sahələri kompleks şəkildə
həyata keçirilməlidir.
Tərbiyənin məzmunu.
Məqsəd – pedaqoji prosesin birinci ünsürüdür. O, fəa-
liyyətin digər ünsürlərini – məzmun, vasitə və metodları müəyyən edir. Tərbiyənin
məzmunu gənc nəslə aşılanacaq tərbiyə keyfiyyətlərinin məcmusudur. O, ahəngdar
şəxsiyyət tərbiyəsinin bütün tərkib hissələrini özündə birləşdirir. Buraya elmi dün-
yagörüşünün formalaşması, əqli tərbiyə, ideya-mənəvi tərbiyə, estetik tərbiyə, əmək
tərbiyəsi, fiziki tərbiyə, ekoloji, hüquq və iqtisadi tərbiyə daxildir. Bu tərbiyə sahələri
tərbiyənin ümumi məqsədinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır.
Tərbiyənin tərkib hissələri birlikdə ümumi məqsədin – ahəngdar şəxsiyyət
tərbiyəsinin həyata keçirilməsində iştirak etsə də, onların hər biri özünə məxsus
aparıcı (dominant) funksiyanı yerinə yetirir. Bütövlükdə tərbiyə prosesini səmərəli
qurmaq üçün onun ayrı-ayrı tərkib hissələrinin xüsusiyyətlərini, vəzifələrini, məzmun
və formalarını qısaca nəzərdən keçirək. 
2. Tələbə gənclərin elmi dünyagörüşünün 
formalaşması, əqli, ideya-mənəvi və əmək tərbiyəsi
Şəxsiyyətin formalaşması çox erkən yaşlardan başlasa da, bu proses ali mək-
təbdə daha intensiv şəkildə davam etdirilir. Ali məktəbdə tərbiyə prosesi mütəxəssis
üçün zəruri olan keyfiyyətlərin, ilk növbədə elmi dünyagörüşünün formalaşmasına,
şəxsiyyətin sosiallaşmasına yönəldilir. 
Elmi dünyagörüşünün formalaşması
. Dünyagörüşü insanın həyata baxışları
sistemidir. O, şəxsiyyətin təməlini, sütununu təşkil edir, onun formalaşmasının mü-
hüm göstəricisidir. Bitkin və sistemli dünyagörüşünə malik insan möhkəm həyat
mövqeyi, məqsədyönlülüyü ilə seçilir. Dünyagörüşünün formalaşması üçün onun bü-
tün struktur komponentlərinə – zehni, emosional və iradi komponentlərə təsir göstər-
102

---

mək lazımdır. Müəyyən ideyalar və baxışlar o zaman dünyagörüşünə çevrilir ki, tə-
ləbə bilik və ideyaları şüurlu dərk etsin, onların həqiqiliyinə inansın (zehni kompo-
nent); ideyaları daxilən hiss etsin, onlarla yaşasın, həyəcanlansın (emosional kom-
ponent); həmin ideyaları öz davranışına, gündəlik əməli fəaliyyətə tətbiq etsin (iradi
komponent). Qəlbin iştirakı olmadan şəxsi əqidə, dünyagörüşü formalaşdırmaq müm-
kün deyildir: soyuq ürəkdə, yatmış ağılda yüksək hisslər, dünyagörüşü ideyaları ola
bilməz. 
İdeya və baxışların dünyagörüşünə çevrilməsi mürəkkəb prosesdir. Bunun üçün
gənclərdə dünyaduyumu, həyat hadisələrinə münasibəti, onları təhlil edib qiymətlən-
dirmək bacarıqları formalaşdırmaq lazımdır. 
Dünyagörüşünün formalaşması bir çox
amillərlə
şərtlənir: cəmiyyət həyatı, in-
sanın çoxcəhətli ictimai münasibətləri, müəllim və valideynlərin təsiri, təlim-tərbiyə
prosesi, informasiya vasitələri, mütaliə və s. belə amillərdəndir. 
Elmi dünyagörüşünün əsasını elmi biliklər, ideya və baxışlar təşkil edir. 
Əqli (zehni) tərbiyə. 
Əqli tərbiyə dedikdə, insanın elmi biliklərə, zehni qabiliy-
yətlərə yiyələnməsinə, yaradıcı düşünmə bacarıqlarının inkişafına yönələn təlim-
tərbiyə prosesi başa düşülür. Əqli tərbiyə gənclərin dünyagörüşünün formalaşmasında
həlledici rol oynayır. 
Gənclik dövrü dünyanı dərk etmək, elmlərə daha intensiv yiyələnmək, 
intellek-
tual həyatda özünü təsdiq etmək
dövrüdür. Tələbə gənclər əqli əməyin gözəlliyini
dərk etməli, təhsil onlar üçün sevinc mənbəyi, intellektual zənginlik mənbəyi olma-
lıdır. Bu isə müəllimdən, onun elmi hazırlığından, erudisiyasından, elmi maraqlarının
zənginliyindən, habelə tələbə qrupunun intellektual həyatının zənginliyindən, oradakı
intellektual fondan (qrupdakı tələbələrin böyük qisminin təlimə fəal münasibətindən,
elmi hazırlığından) çox asılıdır. Təcrübə göstərir ki, 
tələbə qrupunda intellektual fon
nə qədər yüksək, intellektual həyat nə qədər zəngindirsə, tələbələr bir o qədər zehni
cəhətdən fəal olurlar
; hər kəs zehni əməkdə özünü təsdiq etməyə çalışır, elmi bilikləri
əldə etməyə hərislik göstərir. Tək-tək zəif oxuyan tələbələr də belə zəngin intellektual
həyatın təsiri ilə təlimə səy göstərirlər. 
103

---

Tələbələrin fəal zehni işə cəlb edilməsi təlimin səmərəli təşkilindən, 
təlimdə ax-
tarıcılıq, tədqiqatçılıq situasiyasının yaradılmasından
çox asılıdır. Müəllim tələbələri
zehni və əməli problemlərin həllinə, yaradıcı tapşırıqlara, elmi diskussiyalara geniş
cəlb etməklə tədqiqatçı vəziyyətinə sala bilər. Axtarıcılıq, tədqiqatçılıq işi tələbəyə öz
qüvvəsi ilə yeni elmi biliklər əldə etmək, elmi problemləri həll etmək sevinci – 
kəşf
sevinci 
bəxş edir. Bu isə onda özünə hörmət, özünütəsdiq və iftixar hissləri yaradır.
Təlimdə tədqiqatçılıq ünsürü – gənclərin zehni və mənəvi yüksəlişinin vacib şərtidir.