Mühazirə mətnləri Tərtibçilər: Məcid İsmixanov, Rəfiqə Bəxtiyarova

Tərbiyədə nəzarət, özünənəzarət və özünəqiymət metodları.
Tərbiyə işinin
səmərəsi onun gedişinə və nəticəsinə nəzarətlə sıx bağlıdır. Nəzarət qarşıya qoyulmuş
məqsəd baxımından işin gedişini tənzim etməyi, nəticələri məqsədlə tutuşdurmağı
nəzərdə tutur. Bu yolla tərbiyədə əks əlaqə yaradılır: tərbiyəçi aparılan işin vəziyyəti,
nəticələri ilə tanış olur, onu tənzim edir.
Tərbiyədə nəzarət müxtəlif 
metodlarla
həyata keçirilir: gənclərin tərbiyə səviy-
yəsini öyrənmək məqsədi ilə aparılan pedaqoji müşahidələr, söhbətlər, müxtəlif
sorğular, fəaliyyət və davranışın, habelə gənclərə verilən ictimai tapşırıqların təhlili,
müxtəlif tərbiyə situasiyalarının yaradılması və s.
Tərbiyə işində müəllimin nəzarəti ilə yanaşı, tələbələri də özünənəzarətə, özünü-
tərbiyə və özünüqiymətləndirməyə cəlb etmək əhəmiyyətlidir. Gənclərə özlərinə düz-
gün qiymət verməyi öyrətmək lazımdır. Yanlış (qeyri-adekvat) özünüqiymətləndirmə
hallarının – özünə həqiqətdə olduğundan yuxarı və ya aşağı qiymət verməyin zərərini
onlara başa salmaq da vacibdir.
Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz tərbiyə metodları insana edilən çoxcəhətli peda-
qoji təsirlərin heç də hamısını əhatə etmir. Tərbiyə təcrübəsində bu metodlarla yanaşı,
bir sıra 
dolayı təsir priyomlarından 
da istifadə olunur. Bu zaman gəncə birbaşa təsir
göstərilmir, onun nöqsanları bilavasitə ona izah edilmir. Tərbiyə metodlarının
təsnifatına müvafiq olaraq dolayı təsir priyomlarını dörd qrupa bölmək olar:
-
Şüura təsir priyomları
: təxirə salınmış söhbət, oxşar hadisənin şərhi, gəncin
intim hisslərinin fəallaşdırılması (məs., xəstə anasını sevindirmək üçün səylə oxuma-
ğa sövq edilməsi), tərbiyə prosesinə əlavə (nüfuzlu) şəxslərin daxil edilməsi, müəy-
yən keyfiyyəti aşılamaq üçün tələbənin mütaliəyə cəlb edilməsi, müəyyən məqamlar-
da tərbiyəvi məzmunlu atalar sözü, lətifə və xalq məsəllərindən istifadə edilməsi və s.
-
Fəaliyyətin və davranış təcrübəsinin təşkili priyomları
: tələbəni maraqlı
fəaliyyətə (tapşırıqlara) cəlb etmək, zəif tələbələr üzərində hamilik işinə cəlb etmək,
onun gücünə inam bildirmək, xahiş etmək, kollektivin fərdə təsirini təşkil etmək
(“partlayış” və ya “heyrətləndirmə” priyomu).
- 
Fəaliyyəti stimullaşdırma priyomları
: təxirə salınmış cəza, qeyri-müəyyən ünvana
yönələn danlaq (müəllim ad çəkmədən, ünvansız müəyyən qəbahəti tənqid edir, “gü-
98

---

nahkar” şəxs öz payını götürür).
-
Nəzarət, özünənəzarət və özünəqiymət priyomları
: gəncə müəyyən işi yox-
lamağı, hər hansı məsələyə nəzarət etməyi etibar etmək, qəbahəti qrupda müzakirə
edib qiymətləndirmək və s.
Tərbiyə işində bütün metod və priyomlardan qarşılıqlı vəhdətdə, bir sistem
halında istifadə etmək lazımdır. Tərbiyə vasitələri sistemindən ayrılıqda götürülən
heç bir metod və priyom lazımi səmərə verə bilməz; o, bir halda yaxşı, başqa halda
pis nəticə verəcəkdir. Tərbiyəçi konkret şəraitdən, gəncin yaş və fərdi xüsusiyyət-
lərindən çıxış edərək, hər bir şərait, konkret fərd üçün ən münasib (optimal) metodlar
seçib, onları yaradıcı tətbiq etməlidir.