MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

İrsi  dəyişkənlik.  Bu  dəyişkənlik  mikrob  hüceyrəsinin  genetik  mexanizminin 
dəyişilməsi  ilə  əlaqədardır.  Belə  dəyişiklik  müxtəlif  yollarla  meydana  çıxa  bilir. 
Bunlara  mutasiya,  konyuqasiya,  transformasiya,  transduksiya,  rekombinasiya 
daxildir. 
Mutasiya  –  nuklein  turşularının  (DNT  və  ya  RNT)  molekul  quruluşunun 
dəyişilməsi və ya nukleidlərin parçalanması yolu ilə meydana çıxan dəyişgənlikdir 
ki,  bu  da  çox  zaman  gen  mutasiya  termini  ilə  ifadə  olunur.  Mutasiya  orqanizmin 
genotipində
2
  baş  verən  dəyişiklikdir.  Mutasiyalar  bakteriyanın  çox  mühüm  və 
müxtəlif  xassələrinə  toxuna  bilər.  Bakterial  mutasiyalar  iki  yerə  bölünür:  a) 
                                                
1
 Mutasiya – orqanizmin irsi əsaslarında – genotipində (gen, xromoson, genol) gözlənilmədən (qəflətən) sıçrayışla 
baş verən irsi dəyişilmədir. 
2
 Genotip – orqanizmin bütün genlərinin məcmuyu, nüvədə və sitoplazmada olan genlər birlikdə orqanizmin 
genotipi – konstitusiyası hesab edilir.
 

---

48 
 
spontan,  yəni  xarici  mühit amillərinin təsiri altında təbii baş verən  mutasiyalar; 2) 
induksion,  yəni  xüsusi  mutagen  maddələrin  təsiri  ilə  əmələ  gələn  mutasiyalar.  Bu 
axırıncılara  müxtəlif radiasiya  növləri (ultrabənövşəyi,  rentgen şüaları,  neytron  və 
protonlar) və temperaturun təsiri ilə yaranan mutasiyalar aiddir. 
Hər  nəsildə  əmələ  gəlmiş  dəyişiklik  daimi  xarakter  daşıyırsa,  demək  həmin 
orqanizmdə mutasiya getmişdir. Bir gen bir ferment və ya bütün ferment sisteminə 
nəzarət edə bilər. Genin parçalanması və ya dəyişilməsi həmin genin nəzarət etdiyi 
fermentin  fəallığından  asılıdır.  Bəzən  mutasiya  mikroorqanizm  üçün  əlverişli, 
bəzən  həminnöv  üçün  əhəmiyyətsiz,  bəzən  də  tamamilə  orqanizmə  zərərli,  hətta 
məhvedici olur.  
Transformasiya.  Genetik  materialın  (DNT  və  ya  RNT)  bir  mikrob 
hüceyrəsindən  digərinə  köçürülməsi  ilə  gedən  dəyişkənliyə  transformasiya  adı 
verilmişdir. Bu hadisəni ilk dəfə 1928-ci ildə Triffits kəşf etmişdir. Məlum olmuşdur 
ki, bir növ bakteriyanı ona yaxın digər bir növlə eyni mühitdə becərdikdə birinci növ 
ikincidən  bir  və  ya  bir  neçə  irsi  əlamətlər  qazana  bilər.  Məsələn,  pendirdən  ayrılmış 
streptokokk  skarlatina  əmələ  gətirən  streptokokkla  birlikdə  becərildikdə  birinci  növ, 
ikinci  kimi  toksin  əmələ  gətirmə  xüsusiyyəti  qazanır.  Bu  dəyişkənlik  bir  ştammdan 
digərinə  genlərin  ötürülməsi  nəticəsində  meydana  gəlir.  Genetik  materialın  bu  yolla 
ötürülməsi transformasiyadır. 
Transduksiya – bakteriofaq (bakteriyanı  yoluxduran  və onu  məhv edə bilən 
viruslar) vasitəsilə bir bakteriya hüceyrəsindən genomun müəyyən hissəsinin digər 
bakteriya  hüceyrəsinə  köçürülməsinə  deyilir.  Bu  genetik  mexanizmi  1952-ci  ildə 
N.Sinder  vəC.Lederberq  aşkar  etmişlər.  Burada  faq  hansı  yollasa  DNT-ni  bir 
bakteriyadan  özünə  ilişdirib,  onu  digərinin  genomuna  daxil  edir.  Əgər  faqla 
əridilmiş  kulturanın  süzüntüsü  normal  kulturaya  əlavə  edilərsə,  onda  irsi 
xüsusiyyətlərin keçdiyi müşahidə edilir.