MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Col  amil,  yəni  kolsinogenlik  amili.  Kolsinlər  toksikilik  qabiliyyətinə  malik 
zülallardır.  Bir  sıra  bakteriyalarda  kolsin  əmələ  gəlir  ki,  bu  həmin  bakteriyanın 
daimi, irsi əlamətidir. Deməli, bu amilamil də avtonomdur və buna malik ştammlar 
zəhərli kolsin sintez etməklə mühitdə olan bakteriyaları məhv edir. 
Hüceyrədə  plazmidilərin  miqdarına  həm  plazmidilər  özləri  və  həm  də 
bakterial genom nəzarət edir. 
Modifikasiya  dəyişkənliyi.  Xarici  mühitin  təsiri  altında  orqanizmdəəmələ 
gələn,  irsən  keçməyən  müvəqqəti  dəyişkənliyə  modifikasiya  adı  verilmişdir.  Bu, 
mikroorqanizmlərin  müxtəlif  xassələrinə  aid  ola  bilər.  Məsələn,  koloniyanın 
forması, selik əmələ gətirməsi, piqment ifrazetməsi, biokimyəvi aktivliyi, bakteriya 
hüceyrəsinin  morfologiyası və s. əlamətlərini dəyişə bilər. Müəyyən edilmişdir ki, 
eyni  bakteriya  növünün  kulturaları  bir-birindən  fərqlənir  vəəsasən  iki  formalı 
koloniyalar  şəklində  nəzərəçarpırlar.  Məsələn,  bir  çox  maya  göbələkləri, 
bakteriyalar  iki  müxtəlif  tip  koloniyalar  əmələ  gətirə  bilir:  hamar  –  S  (Smouth  – 
ingiliscə) və kələ-kötür – R (rough). 
Bakteriyaların  S-formaları dairəvi,  hamar, nəm, qabarıq, şəffaf, kənarları düz 
olan koloniyalar əmələ gətirir. 
R-formalara  gəldikdə  bunlar  şəffaf  olmayan,  səthi  və  kənarı  girintili-çıxıntılı 
koloniyalar verir. 
S-formalar  əsasən  duru  qidalı  mühitdə  bulanıqlıq,  R-formalar  isə  ya  çöküntü 
və ya qaysaq əmələ gətirirlər. S-formalılar hərəkətli, R-lər isə hərəkətsizdirlər. 
Hər  iki  forma  bakteriyalar  şəkərləri  mənimsəmə  xüsusiyyətinə  vəəmələ 
gətirdiyi  məhsulların  kəmiyyəti  və  keyfiyyətinə  görə  fərqlənirlər.  Əksər  mikrob 

---

51 
 
növlərində  koloniyalar  S-formadan  R-formaya  və  tək-tək  hallarda  isə  əksinə  keçə 
bilər. Bakteriyalar arasında bir-birindən  fərqlənən  müxtəlif  variantlara parçalanma 
prosesinə (S-O-R) dissosiasiya deyilir. 
Piqmentlər  bir  çox  mikroorqanizmlərdə  daimi  əlamətə  malik  deyillər.  Mühit 
şəraiti dəyişdikdə, tamamilə rəngsiz olan koloniya xüsusi rəngə boyana bilər.  
Qidalı  mühitin  tərkibinin  dəyişilməsi  də  mikroorqanizmlərdə  səthi 
dəyişkənlik  əmələ  gətirə  bilər.  Əgər  mikrob  əvvəlcə  qlükoza,  sonra  isə  arabinoza 
olan  mühitdə  becərilibsə,  bir  müddətdən,  yəni  laqfaza  dövründən  sonra,  həmin 
mikrobda  arabinozanı  parçalayanfermentlərin  əmələ  gəlməsi  sürətlənir.  Beləliklə, 
mikrobda arabinozanı  mənimsəməyə  uyğunlaşma  və  ya adaptasiya baş verir. Belə 
uyğunlaşma  müvəqqəti  xarakter  daşıyır.  Əgər  yenidən  mikroba  qlükoza  verilərsə, 
onda əksinə qlükozanı parçalayan fermentlər çoxalır, digəri isə azalır.  
Mikroorqanizmlərdəəmələ  gələn  dəyişiklikdən  hazırda  geniş  istifadə  olunur. 
İrsiyyəti istənilən istiqamətdə dəyişilmiş yeni mikrob növlərinin alınmasının nəzəri 
əhəmiyyətindən  başqa,  böyük  təcrübi  əhəmiyyəti  də  vardır.  Müxtəlif  seçmə  və 
hibridləşdirmə  yolu  iləəldə  edilən  mutantlar  arasında  çoxlu  antibiotik  maddələr, 
zülallar,  amin  turşuları,  vitaminlər  və  b.  üzvi  maddələr  sintezedənaktiv  ştammlar 
əldə  edilirvə  onlardan  mikrobiologiya  sənayesində  zavod  miqyasında  zülallar, 
vitaminlər, dərman maddələri və s. istehsalında istifadə edilir.