MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azotobacter chroococcum-u torpaqdan ayırmışdır. M.Beyerinq S.N. Vinoqradski
ilə birlikdə kənd təsərrüfatı mikrobiologiyasının əsasını qoymuşdur. Mikroorqanizmlərin təbiətdə maddələr dövranında fəal iştirakı barədə məlumatlar XIX əsrin 70-80-ci illərində daha da genişlənir. 1877-ci ildə T. Şlezinq A.Myunts niritləşmənin mikrobioloji təbiətini göstərirlər. 1882-ci ildə P.Degeren denitritləşmə prosesinin mahiyyətini və iki il sonra bitki qalıqlarının anaerob parçalanmasını öyrənir. 1867-ci ildə H.Helrigel və H.Vilfart M.C. Varoninin təklif etdiyi kök yumruları bakteriyalarının azot fiksə etdiyini göstərirlər. S.A.Korolyov və A.F.Voytkeviç isə süd turşusu bakteriya-larının süd məhsullarının istehsalında, yetişməsində və konservləşdi-rilməsində rolunu ətraflı öyrənmişlər. V.S.Butkeviç və S.P. Kostıçev isə üzvi turşuların istehsalında göbələklərin həyat fəaliyyətini öyrənmişlər. 1930-cu ildə limon turşusunun istehsalı təşkil olunmuşdur. Texniki mikrobiologiyanın inkişafında S.P.Kostıçev, S.N.İvanov, A.İ. Lebedevin böyük xidmətləriolmuşdur. Lebedev spirtə qıcqırma prosesinin kimyəvi mexanizmini öyrənmişdir. V.N.Şapoşnikov və A.J. Manteyfel tərəfindən mikrobların müxtəlif sənaye sahələrində istifadəsi məsələləri ətraflı öyrənilmiş və zavod şəraitində bakteriyaların köməyi ilə süd turşusunun, aseton və butil spirtinin istehsalı üsullarıhazırlamışdır. Sonralar V.N.Şapoşnikov və F.M. Çistyakovun təklifi ilə zavod miqyasında aseton və butil spirti alınmışdır. Mikrobiologiyanın son dövrdəki inkişafında ingilis alimi Fleminqin (1851- 1931) böyük rolu olmuşdur. O, ilk dəfə penisillin adlanadırılan antibiotiki kəşf etmişdir. E.B.Çeyn Q.Flori ilə birlikdə pensilinin kimyəvi tərkibini aydınlaşdırmış və penisillinixalis halda əldə etmişdir. Mikrobiologiyanın inkişafında, daha doğrusu mikroorqanizmlərin sistemləşdirilməsində Amerika alimi D. Bercinin tərtib etdiyi və vaxtaşırı bir neçə dəfə nəşr olunan təyinedicisinin də böyük rolu olmuşdur. 8 Ən nəhayət, keçmiş sovet dövrü ərzində isə ərzaq xammalı və hazır qida məhsullarında onların istehsalı və saxlanma şəraitində mikroorqanizmlərin öyrənilməsinə dair mikrobioloji tədqiqatların xeyli hissəsi C.V.Plaxanov adına Moskva Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun (indiki Rusiya İqtisadiyyat Akademiyası) əmtəəşünaslıq və texnologiya fakültələrində, Xarkov İctimai İaşə İnstitutunda (hazırda Xarkov Qidalanmanın Texnologiyası və Təşkili Akademiyası), Mogilyov Texnologiya İnstitutunda, Kiyev Ticarət İqtisad Universitetində və s. bu kimi ali məktəblərdə əmtəəşünas və texnoloq alimlərin (prof. A.A.Kolesnik, prof. A.Ş.Ratusnıy, prof. Y.V.Serevitinov, prof. D.İ.Lobanov, E.R.Kozmina, prof. V.S.Baranov, prof. M.İ.Peresiçniy, prof. Q.Q.Jarikova və s.) rəhbərliyi ilə aparılmışdır ki, onların da bu günkü qida mikrobiologiyası elminin MDB məkanında inkişafına böyük təsiri olmuşdur. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Əmtəəşünaslıq» və «Texnologiya və Dizayn» fakultələrində öyrənilən iki böyük bölmədən ibarət olan «Mikrobiologiya, sanitariya və gigiyena» fənninin bir çox fənlər ilə sıx əlaqəsi vardır. İlk növbədə mikrobiologiya ayrı-ayrı qida məhsullarının (şərab, pivə, spirt, süd məhsulları, sirkə turşusu, limon turşusu) istehsalı, onların (xüsusilə, ət və ət məhsulları, çörək-bulka və qənnadı məmulatları, kulinar məhsulları, yumurta, yağ və s.) keyfiyyətli saxlanması və bunlarda mikrobların həyat fəaliyyətinin öyrənilməsi baxımından tədris olunur. Mikrobiologiya fənninin ərzaq mallarının əmtəəşünaslığı və ekspertizası, iaşə məhsullarının texnologiyası, bütövlükdə qida sənayesi və texnologiyaları ilə əlaqədar çoxsaylı fənlər ilə sıx əlaqəsi vardır. Çünki hazırlanmış bir çox xörəklərin və ya yarımfabrikatların, süd və süd məhsullarının, taxıl və çörək məhsullarının, pivə və şərab məhsullarının və s. bu kimi çoxsaylı məhsulların keyfiyyətinə mikroorqanizmlər müxtəlif dərəcədə təsir göstərə bilir. Müxtəlif sahələrdə sanitariya və gigiyenanın tələblərinin gözlənilməsi isə mikrobiologiyanı bilmədən mümkün deyildir. Mikrobiologiya elminin inkişafına son zamanlar bizim ölkədə də çox böyük diqqət yetirilir. Belə ki, hazırda bir sıra təşkilatlar yaradılmışdır ki, onlar müxtəlif 9 sənaye sahələrində, o cümlədən yeyinti sənayesində mikroorqanizmlərin istifadəsi və məhsulların istehsalında onların tətbiqi məsələləri ilə məşğul olurlar. Son illər dünya miqyasında mikrob fermentlərindən müxtəlif qida məhsulları istehsalında onların keyfiyyətinin yüksəldilməsində geniş istifadə edilir. Mikrobların köməyi ilə zülal sintezi iqtisadi cəhətdən daha əlverişlidir. Odur ki, hazırda sənaye miqyasında neft karbohidrogenlərindən mikrobları yetişdirməklə zülal əldə edirlər. İstehsal edilmiş zülallar, bütün bitki zülallarına nisbətən bioloji cəhətdən tam keyfiyyətli olmaqla daha tez əldə edilir. Azərbaycanda mikrobiologiya sahəsində elmi tədqiqat işlərinin əsas hissəsi Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının Mikrobiologiya İnstitutunda və həmçinin mikrobiologiya ilə əlaqəli digər elmi-tədqiqat institutlarında, BDU, AzTU, AzDPU, AzKTA, AzDİU və s. bu kimi ali məktəblərin müvafiq kafedra və laboratoriyalarında davam etdirilir. Müstəqillik dövründə xüsusi bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, biotexnologiyanın əsasını təşkil edən mikrobiologiya elminin müxtəlif istehsal sahələri üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Süni qida məhsulları isteysalının öyrənilməsi və gələcək inkişafı da mikrobiologiyanın inkişafı ilə əlaqədardır. Mikrobiologiyanın respublikamızda inkişafında 1922-ci ildə təşkil olunmuş, Q.Musabəyovun adını daşıyan Virusologiya və Gigiyena İnstitutunun rolu böyuk olmuşdur. Burada qarın yatalağı, malyariya və s. bu tipli xəstəliklərin əleyhinə tədbirlər işlənmiş, ilk dəfə yerli şəraitdə brüselyozun öyrənilməsi üzrə geniş tədqiqatlar aparılmışdır. Bu institut həm də böyük vətən müharibəsi illərində cəbhə üçün tibb preparatları hazırlanması işlərinə də cəlb olunmuşdur. S.Ağamalıoğlu adına Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında isə baytarlıq mikrobiologiyası və virusologiyasının əsası qoyulmuşdur. Görülən işlərin nəticəsi kimi burada Azərbaycan dilində sahələrə aid tədris-metodiki materiallar işlənib hazırlanmışdır. XX əsrin əvvəllərində isə N.Q.Uşinskinin rəhbərliyi altında M.V.Həsənov və digər tədqiqatçıların əməyi sayəsində neft və lay sularının mikrobiologiyası öyrənilmişdir. 10 Sonradan şərəf nişanı ordenli Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İnstitutunda kənd təsərrüfatı heyvanlarında mikrobioloji xəstəliklərin öyrənilməsi və profilaktikası istiqamətində aparılmış tədqiqatlar, b.e.d. Q.Ə.Sarıyev və əməkdaşları tərəfindən orada indi də davam etdirilən elmi və praktiki işlər xüsusilə önəmlidir. Torpağın mikrobiologiyası və antibiotiklərlə əlaqədar isə uzun illər ərzində Bakı Dövlət Universitetinin «Mikrobiologiya» kafedrasının əməkdaşları xeyli işlər görmüşlər. Onların hazırladıqları «Ümumi mikrobiologiya» (1994), «Mikrobiologiyadan praktikum» (1978), «Mikrobiologiyanın və virusologiyanın əsasları» (1985), «Bitki fiziologiyası» (1986) və s. adda tədris vəsaitlərinin mikrobiologiya və onunla əlaqəli biliklərin öyrənilməsində rolu böyük olmuşdur. Tibbi baxımdan mikrobiologiyanın respublikada bir elm sahəsi kimi inkişafında isə Azərbaycan Tibb Universiteti «Mikrobiologiya» kafedarsının əməkdaşlarının da əməyi az olmamışdır. Prof. N.Əliyevin 1975-ci ildə çap etdirdiyi «Mikrobiologiya» dərsliyinin tələbə və müəllim heyətinin savadlanmasında rolu danılmazdır. Bunların ən önəmlisi isə vaxtilə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası nəzdində yaradılmış, indi də öz fəaliyyətini uğurla davam etdirən Mikrobiologiya İnstitutunun apardığı çoxsahəli tədqiqatlar olmuşdur. Ərzaq xammalı və hazır qida məhsullarının mikroorqanizmləri və bütövlükdə mikrobiologiyası ilə əlaqədar Azərbaycan Tibb Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu, Azərbaycan Texnologiya İnstitutu və s. tədris və elm təşkilatlarında aparılmış və indi də davam etdirilən mikrobioloji tədqiqatların ölkədə mikrobiologiya elminin inkişafında əhəmiyyəti böyük olmuşdur. Prof. R.A.Abuşov, prof. Ə.M.Əhmədov, prof. H.S.Qasımova və başqa tanınmış alimlərin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin qida məhsullarında mikrobioloji xəstəliklərin müəyyən edilməsində və qarşısının alınmasında qiyməti əvəzsizdir. Ən nəhayət Bakı Dövlət Universitetində «Mikrobiologiya» kafedrası əməkdaşlarının rəhbərliyi altında, Azərbaycan Tibb Universitetinin müvafiq 11 kafedralarında və keçmiş Bakı Dövlət Əmtəəşünaslıq-Kommersiya İnstitutunda, sonradan Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti «Ərzaq malları əmtəəşünaslığı» və «Qida məhsullarının texnologiyası» kafedralarında yerli çörək məhsullarının mikrobiologiyası (b.e.n. A.A. Qurbanova), ağacdağıdıcı maya göbələklərinin mikrobiologiyası (b/m M.H. Məhərrəmova) və meyvə-tərəvəz qatqılı funksional əhəmiyyətli qida məhsullarında bir sıra mikroorqanizmlərin təsirinin öyrənilməsi (dos. N.H. Qurbanov) ilə əlaqədar aparılmış və indi də davam etdirilən tədqiqatlar yaxın gələcəkdə ölkəmizdə mikrobiologiyanın inkişafında mühüm rol oynamalıdır. Bütövlükdə götürdükdə, Azərbaycanda mikrobiologiya sahəsində elmi- tədqiqat işlərinin əsas hissəsi Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının Mikrobiologiya İnstitutunda və həmçinin mikrobiologiya ilə əlaqəli digər elmi- tədqiqat institutlarında, BDU, AzTU, AzDİU və s. bu kimi ali məktəblərin müvafiq kafedra və laboratoriyalarında davam etdirilir. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|