MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

MÜHAZİRƏ 2.  MİKROORQANİZMLƏRİN MORFOLOGİYASI,  
SİSTEMATIKASI VƏ FIZIOLOGIYANIN ƏSASLARI 
Morfologiya  -  mikroorqanizmlərin  formasını,  quruluşunu,  çoxalma  və  hərəkət 
üsullarını öyrənən elmdir.  
Bakteriyaların ölçüləri 
Prokariot  orqanizmləri  fərqləndirən  xüsusiyyətlərdən  biri  də  onların 
ölçülərinin  çox  kiçik  olmasıdır.  Ona  görə  də  onlara  mikroorqanizmlər  və  ya 
mikroblar adı  verilir. Əksər  mikroorqanizmlərin  hüceyrəsinin diametri 0,001  mm-
dən  artıq  olmur.  Ona  görə  də  bunlar  üçün  ölçü  vahidi  mikrometrdir  (1mkm=10
-
3
mm),  hətta  mikroorqanizmlərin  zərif  struktur  quruluşunu,  viruslar  və 
bakteriofaqlarıöyrəndikdə  belə,  dahakiçik  ölçü  vahidindən  nanometrdən  (1nm  = 
10
-6 
mm)  istifadə  edilir.  Deməli  mikroorqanizmlərin  ölçü  vahidi  mkm  və  nm-dir. 
Ölçülərinə  və  formalarına  görə  mikroorqanizmlərin  tipik  nümayəndələri  olan 
bakteriyalar aşağıdakı kimi fərqlənirlər (Şəkil 1.1.): 
1)  Mikroorqanizmlər  bir-birindən  öz  hüceyrələrinin  xarici  görünüşü  ilə 
yanaşı,  ölçüsü  ilə  də  fərqlənirlər.  Bakteriyaların  ölçüləri0,5-3  mkm  olur.  Lakin 
bunların arasında daha iri vəçox xırda formalara da rast gəlinir. 
Bir  çox  xırda  bakteriyalarda  hüceyrənin  diametri  0,4-0,7  mkm,  uzunluğu  isə 
2-3  mkm  olur,  lakin  əksər  dairəvi  bakteriyaların  –  kokkların  diametri  1-2  mkm-ə 
yaxın olur. 
2) Çöp formalı bakteriyalarda çox vaxt çöpün uzunluğu 1-dən 5 mkm-ə qədər, eni 
isə  0,5-dən  1  mkm-ə  qədər  ola  bilir.  Bunların  arasında  böyük  ölçülü  formalar  da 
vardır. Belə ki, kükürd bakteriyalarının hüceyrələrinin diametri 50 mkm-əçata bilir. 
3)  Aktinomisetlərin  mitseliləri  çox  nazik  və  arakəsməsiz  olub,  eni  0,2-1,2 
mkm-ə, uzunluğuisə 100, 600 mkm-ə, bəzən bir neçə mm-ə çatır. 
4) Viruslara gəldikdə isə, bunlar daha xırda ölçüyə malikdirlər. Məsələn, inək 
çiçəyinitörədən  virusların  uzunluğu  0,26  nm,  qripi    törədənvirusunkuisə  0,1 
nmolur.  Bakteriofaqların  ölçüləri  0,1  mkm-ə  qədər  olur.  Qanlı  ishal 
bakteriyalarının bakteriofaqının ölçüsü 100-150 nm-dir. 

---

20 
 
Bakteriyaların ölçüləri kimi çəkiləri dəçox azdır. Bir bakterial hüceyrənin orta 
nəm çəkisi 5-10 mkq (0,001 mq), quru çəkisi isə 110
-6
 mkq-a bərabərdir. 
 
Şəkil 1.1. Bakteriyaların formaları: kürəşəkillilər: a – mikrokokklar;  
b – diplokokklar; c – tetrakokklar, sarsinlər; d – streptokokklar; çöpşəkillilər: e – 
sporəmələgətirməyənlər; f, h, i – sporəmələgətirənlər: f – bakteriyalar; h – 
klostridial; i – plektridial tiplilər; əyilmişlər: j – vibrionlar, k – sarsina 
(12000xböyüd.)