Mühazirə Ümumi məlumat

Azərbaycanda statistikanın inkişaf tarixi haqqında 
Azərbaycanın müstəqilliyi, yeni sosial, iqtisadi və siyasi şərait, Azərbaycanın Avropa 
Şurasına daxil olması və onun beynəlxalq əlaqələrinin genişlənməsi başqa sahələrdə 
olduğu kimi, statistikaya, statistikanın keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, mövcud 
Azərbaycan ərazisində daha uzun müddətli statistik sıraların yaradılmasına, bununla 
da son yüzillikdə ölkənin statistika tarixi və tarixi statistik külliyatlarm yaradılmasına 
tələbat yaratmışdır. Arxiv materialları, «Azərbaycan tarixi» və bir sıra digər nəşrlərlə 
tanışlıq göstərir ki, tarixçilər bu kitablarda hələ XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 
əhali, sənaye, kənd təsərrüfatı, ticarət, xarici ticarət və s. haqqında çoxsaylı 
məlumatlar vermişlər və araşdırmalar aparmışlar. Bu kimi məlumatlara 
Azərbaycanda qeyri-müntəzəm, az-çox müntəzəm və mərkəzləşdirilmiş statistika 
fəaliyyəti təşkil edildiyi XIX əsrdə, xüsusilə də, XIX əsrin ortalarından sonra, yəni 
Azərbaycanın şimal hissəsinin Rus İmperiyasının tərkibində olduğu dövrdə daha çox 
rast gəlmək olur. 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri imperiya statistikası tarixdə müxtəlif müayinələrin 
və siyahıya almaların təşkili və keçirilməsi ilə xarakterizə olunur ki, bunlardan da ən 
əsası Şimali Azərbaycan ərazisi də daxil olmaqla, çar Rusiyasının bütün ərazisində 
1897-ci ilin fevral ayının 9-u (yanvarın 28-i) vəziyyətinə birinci ümumi siyahıya 
almanın keçirilməsi olmuşdur. Bu siyahıya almada əhalinin üç kateqoriyası 
hesablanmışdır: mövcud, daimi və qeyddə olanlar. Siyahıya almanın proqramı 
özündə 14 əlaməti birləşdirirdi və siyahıya alma vərəqəsinin üç formasından istifadə 
edilmişdir. 
Arxiv materialları içərisində qorunub saxlanmış materiallardan biri Azərbaycan 
iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən neft sənayesinin inkişafı haqqında olan 
məlumatlardır. Azərbaycanın neftçıxarma məntəqələrinin işlənməsi haqqında 
mövcud olan bu məlumatlar keçmiş Bakı neft sənayeçilərinin qurultay şurası 
tərəfindən ümumiləşdirilərək hər il «neft sənayeçiləri üçün sorğu kitabı» adı altında 
nəşr edilmişdir. Bu məlumatlar ayrı-ayrı sahibkarların təqdim etdikləri məlumatlara 
əsaslanırdı ki, onlar da heç də həmişə işin vəziyyətini düzgün qiymətləndirməkdə 
maraqlı deyildilər. 
Azərbaycan İnqilab Şurasının 9 avqust 1920-ci il dekretinə və həmin ilin 17 dekabr 
tarixli qərarına uyğun olaraq, 1920-ci ilin dekabrında 15 bölmədən ibarət Mərkəzi 

---

Statistika İdarəsi yaradıldı və onun kollegiyası 12 nəfərdən ibarət oldu. Yalnız 1924-
cü ildə yerli statistika orqanlarının yaradılmasına başlamaq mümkün oldu və sonrakı 
illərdə bütövlükdə yerlərdə statistika orqanlarının yaradılması həyata keçirildi. 
Azərbaycanda statistikanın təşkili və statistika orqanlarının yaradılması çətin şəraitdə 
həyata keçirilirdi, vəsait və ixtisaslı kadrlar çatışmırdı. 
Həyata keçirilmiş iri statistik işlərdən 1927-ci ildə geniş proqram əsasında aparılmış 
kəndli ev təsərrüfatlarının dinamik müayinəsini, 1929-cu ildə kiçik sənaye 
müəsissələri- nin siyahıyaalınmasını göstərmək olar. 1939-cuil 17 yanvar vəziyyətinə 
statistik işlərdən ən mürəkkəb və ağın sayılan mövcud əhalinin siyahıya alınması 
aparıldı. Əhali tərəfindən hərtərəfli dəstək və milli kadrların inkişafı bu işin 
Azərbaycanda müvəffəqiyyətlə keçirilməsində əsas amillərdən biri oldu. 
Böyük Vətən müharibəsi illərində respublikanın statistika orqanlarının qüvvəsi işdə 
operativliyin yüksəldilməsinə, statistik məlumatların yığılması və işlənməsi vaxtının 
ixtisara salınmasına, istehsal avadanlıqlarının və materiallarının qısa proqramlar üzrə 
təcili siyahıya almalarının keçirilməsinə yönəldilmişdi. Əhali haqqıda bir çox 
məlumatlar, o cümlədən: köçürülmüş əhali, talon sistemi ilə təchiz edilmə, əhalinin 
sayı haqqında aylıq hesablamalar, 1 yanvar vəziyyətinə kənd əhalisinin yaş və cins 
tərkibi haqqında kənd sovetliklərinin illik hesabatlarının yığılması və işlənməsi işləri 
görülmüşdü. 
Respublikada birinci sahələrarası balans 1966-cı ildə, ondan sonrakı isə 1972 və 
1977-ci illərdə tərtib edilmişdir. 
Beləliklə, hal-hazırda Dövlət Statistika Komitəsi sistemində 86 təşkilat mövcuddur: 
mərkəzi aparat, Naxçıvan MR Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı şəhər statistika 
idarəsi, 81 rayon (şəhər) statistika idarəsi (şöbəsi), Baş Hesablama Mərkəzi, Statistik 
məlumatların Elmi-Tədqiqat və Layihə- Texnoloji Mərkəzi. 
Azərbaycan iqtisadiyyatının təsərrüfatçılığm bazar modelinə keçidi hələ 1991-ci ilin 
aprel ayında qiymətlərin libe- rallaşdırılması ilə başlamışdı. Dövlət Statistika 
Komitəsi bu sahədə baş verən prosesləri operativ işləmək üçün qiymət üzərində 
müşahidəni təşkil etmişdir. Müşahidə tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı 
olmayaraq seçmə qaydada sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat və ticarət 
müəssisələrində təşkil edilmişdir. 
Hazırda dövlət statistika orqanlarının fəaliyyəti keyfiyyətcə yeni inkişaf və istiqamət 
mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən statistika 
praktikasında istifadə olunan qayda və standartlar tədricən beynəlxalq və bazar 
iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılır və bu zaman ölkədə aparılan islahatlara 
xüsusi diqqət yetirilir. 1992-2003-cü illər ərzində istər dövlət statistika hesabatları, 
istərsə də onların tərtib edilməsinə dair təlimatlar beynəlxalq standartlara uyğun və 
dövlət dilində hazırlanmışdır. Bu dövrdə «Əsas iqtisadi-statistik göstəricilərə dair 

---

metodoloji izahat», «Statistika üzrə əsas metodoloji göstərişlər» məcmuələri (I və II 
hissə) hazırlanaraq dərc edilmişdir. Ölkənin iqtisadi və sosial fəaliyyətini daha tam 
və dəqiq əks etdirən milli hesablar sistemi tətbiq edilmiş və BMT metodologiyası 
əsasında təmiz məhsul və “Ümumi əlavə dəyər” göstəricilərinin hesablanması 
metodologiyası işlənib hazırlanmışdır. 
Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən yerinə yetirilmiş əsas işlərdən biri də 1999-cu 
və 2009-cu illərdə ölkədə müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmiş əhalinin siyahıya 
alınması olmuşdur. Bu siyahıyaalma ölkə əhalisinin sayının dəqiqləş- dirilməsində və 
gələcək üçün sosial-iqtisadi inkişafın proq- nozlaşdınlmasmda böyük əhəmiyyət kəsb 
etmişdir. 
Ölkə statistika işinin köklü surətdə yaxşılaşdırılması məsələləri yalnız müasir, dəqiq 
ifadə olunmuş hüquqi əsasda müvəffəqiyyətlə həll oluna bilər. Statistikanın hüquqi 
cəhətdən müdafiə olunmasının gücləndirilməsi, dövlət statistika orqanlarının 
qanunvericilik statusunun daha da dəqiqləşdirilməsi yeni şəraitdə prinsipial 
əhəmiyyət kəsb edir. Burada tabeliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, 
uçot və hesabat sahəsində bütün müəssisə və təşkilatların öz vəzifələrini düzgün başa 
düşmələri də böyük əhəmiyyət kəsb edir.