Mühazirəçi : b/m Bağıyeva Ruhiyyə M. FƏNnin proqrami kursun məzmunu

Rəqəm imzası nədir? Ümumi halda rəqəm imzası (Rİ) konkret məlumata (mətnə, fayla və ya ixtiyari uzunluqlu istənilən bitlər yığınına) əlavə olunan və aşağıdakıları təmin eiməyə imkan verən qeyd olunmuş (sabit) uzunluqlu informasiya blokudur:

• 
  ilkin məlumatın autentikliyinin məlumatın mənbəyinin əslliyinin yoxlanması yolu ilə təsdiqi (informasiyanın sahibinin, müəllifinin, göndərənin autentifikasiyası imkanı);
  
• 
  məlumatın tamlığının təsdiqi (sanksiyasız dəyişilmələrin yoxluğu);
  
• 
  məlumatın müəllifliyindən imtinanın qeyri mümkünlüyünə zəmanət;
  

Məlumatın Rİ məlumatın özündən və yalnız imzalayan subyektə məlum olan məxfi açardan asılıdır. Bu zaman nəzərdə tutulur ki, Rİ asanlıqlı yoxlanılan olmalıdır və imzanı yoxlamaq işini hər bir kəs məxfi açara müraciət etmədən həyata keçirə bilməlidir. İmzalayan şəxsin müəyyən məlumatı imzalama faktından boyun qaçırması və ya imzanı saxtalaşdırmaq cəhdi ilə bağlı mübahisəli vəziyyət yarandıqda, üçüncü tərəfin mübahisəni həll etmək imkanı olmalıdır.

Rİ sxemini realizə etmək üçün iki alqoritm zəruridir:

1. Rəqəm imzasının yaradılması alqoritmi;

2. 
   Rəqəm imzasının yoxlanması alqoritmi.
   

Bu alqoritmlərə qoyulan başlıca tələblər məxfi açardan istifadə etmədən imzanı almaq imkanının istisna olunması və hər hansı gizli informasiya bilmədən imzanı yoxlamaq imkanına zəmanət verilməsidir.

Rİ sxeminin etibarlığı aşağıdakı üç məsələnin çətinliyi ilə müəyyən olunur:

• 
  imzanın saxtalaşdırılması, yəni verilmiş sənədin altındakı imzanın qiymətinin məxfi açarın sahibi olmayan şəxs tərəfindən tapılması;
  
• 
  imza məlumatının yaradılması, yəni imzanın verilmiş qiymətinə bərabər imza­ya malik heç olmasa bir məlumatın tapılması;
  
• 
  məlumatın dəyişdirilməsi, yəni eyni imza qiymətinə malik iki müxtəlif məlu­matın seçilməsi;
  

Hal-hazırda Rİ sxemlərinin yaradılması üçün bir neçə prinsipial yanaşma təklif olunub. Onları üç qrupa bölmək olar:

• 
  açıq açarlı şifrləmə sistemləri əsasında olan sxemlər;
  
• 
  xüsusi hazırlanmış imzanı yaratma və yoxlama alqoritmlərinin əsasında olan sxemlər;
  
• 
  simmetrik şifrləmə sistemləri əsasında olan sxemlər.
  

Kompüter virusu nə deməkdir? Kompüter virusu elə kiçik ölçülü proqramdır ki, o kompüterdə olan proqramları, faylları silir, sıradan çıxarır və onların üzərində arzu olunmayan əməliyyatlar aparır. Virusu olan proqramlar yoluxmuş proqramlar adlanırlar. Bu proqramlar işləməyə başlayan kimi, əvvəlcə virusu idarəedən proqramlara ötürür, sonra isə virus başqa proqramları tapıb yoluxdurur və çox ziyan verən (məsələn: faylları və onların yerləşdiyi cədvəlləri, operativ yaddaşda olan informasiyaları sıradan çıxarır) əməliy­yatlar yerinə yetirir. Virus, ona lazım olan əməliyyatı aparandan sonra idarəet­məni yerləşdiyi ( sıradan çıxarmaq istədiyi ) proqrama verir və həmin proqram adi qaydada işləyir və ilk baxışdan onun virusla yoluxması hiss olunmur.

Viruslarlın bəziləri ilə yoluxmuş proqramlar kompüterə daxil olandan sonra, uzun müddət (daha doğrusu sistem yenidən yüklənənə qədər) yaddaşda qalır və ziyan verən əməliyyatlar yerinə yetirir. Virus proqramları, bütün əməliyyatları çox sürətlə və heç bir xəbərdarlıq edilmədən (məlumat verilmədən) elə formada yerinə yetirir ki, isti­fadəçi kompüterdə baş verən qeyri – adiliyi demək olar başa düşmür. Kompüterdə çox sayda proqramları sıradan çıxarmayınca, virusun varlığı ola bilər hiss olunmasın. Lakin o kompüterdə uzun müddət qalarsa orada qəribə, aydın olmayan vəziyyətlər əmələ gətirər. Məsələn:

1. 
   Bəzi proqramlar ya ümumiyyətlə işləmir və ya səhv işləməyə başlayır;
   
2. 
   Ekranda başa düşülməyən məlumatlar və simvollar görünməyə başlayır;
   
3. 
   Kompüterdə işləmək vaxt etibarı ilə çox çətinləşir, yəni maşın ləng işləyir.
   
4. 
   Bəzi fayllar sıradan çıxır və s.
   

Bu zaman sizin istifadə etdiyiniz bir çox proqramlar yoluxmuş, bəzi fayllar və disklər sıradan çıxmış olur. Nəticədə isə sizin kompüterdəki yoluxmuş proqramlar, yəni viruslar disket və lokal şəbəkə vasitəsi ilə iş yoldaşlarınızın, dostlarınızın kom­püterlərinə keçə bilir.

Bəzi viruslar əvvəlcə çox sayda proqramları və diskləri yoluxdurur, sonra isə onlara daha böyük ziyan vurmağa başlayır. Məsələn: kompüterin vinçesterini (sərt, bərk diskini) formatlaşdırır.

Beləliklə, əgər virusdan mühafizə olunmağa vaxtında ölçü götürülməsə, kompü­terin yoluxmasının nəticəsi çox ciddi olar. Virus proqramının aşkar edilməməsi üçün həmin proqram kiçik həcmli olmalıdır. Ona görə də bu proqramlar Assembler dilində yüksək təcrübəyə malik olan proqramçılar tərəfindən yazılır.

Virusla yoluxmuş və sıradan çıxmış fayllar: Virus kompüterdə olan istənilən faylı sıradan çıxara bilər. Bəzi viruslar isə proqramları və faylları yoluxdurur, onların içinə daxil olur, müəyyən müddətdən sonra fəaliyyətə başlayırlar. Proqramların və sənədlərin mətnləri, verilənlər bazasının informasiya faylları və s. fayllar virus vasitəsi ilə yoluxa bilməz, onlar ancaq sırıdan çıxa bilər. Kompüterlərdə .COM və .EXEC fayllarının virusla yoluxmasına daha tez-tez təsadüf olunur. Kompüterləri bəzən də disketin yüklənmə sektorundan keçmiş viruslar yoluxdurur.

Kompüter viruslarından mühafizə üsulları: Viruslardan mühafizə üçün aşağıdakı metodlardan istifadə olunur:

1. İnformasiyaların mühafizəsinin ümumi vasitələri;

2. Virusla yoluxmanın etimalını azaldan profilaktik ölçülər;

3.Virusdan mühafizə üçün xüsusi proqramlar.

İnformasiya mühafizəsinin ümumi vasitələrinin, həm informasiyaları virusdan mühafizə etməsi, həm də aşağıdakı iki müxtəlif sərfəli cəhəti var:

- İnformasiyaların surətini çıxarmaq;

- İnformasiyaların kənar şəxslər tərəfindən istifadəsinin qarşısını almaq.

İnformasiya mühafizəsinin ümumi vasitələri kompüterləri viruslardan qoruma­ğın əsasını təşkil etməyinə baxmayaraq, virusdan qorunmaq üçün kifayyət deyil. Bunun üçün xüsusi proqramların olması zəruridir və həmin proqramlar aşağıda göstərilmişdir.

Detektor və doktor, vaksin, revizor, filtr proqramları.

Bu proqramların əksəriyyəti yoluxmuş faylları ləğv etmə rejimində fəaliyyət göstərir. Bəzi detektor proqramları ancaq bir versiyalı, bəziləri isə bir neçə versiyali virusu ləğv edir. Detektordan fərqli olaraq doktor proqramları yoluxmuş faylları ilkin vəziyyətində zərərsizləşdirir. Bu proqramın çatışmayan cəhəti, onun faylları ancaq bir tip virusdan müalicə etməsi və bəzən də bu müalicəni düzgün aparmamasıdır. Revizor proqramları əvvəlcə proqramları və faylları öyrənir, yadda saxlayır, sonra ilkin vəziyyətləri ilə müqayisə edib, onların uyğun olmayan cəhətləri həqqında istifa­dəçiyə məlumat verir. Filtr proqramları həmişə kompüterin yaddaşında yerləşir və yerinə yetirilə bilən bütün əməliyyatlar haqqında istifadəçiyə məlumat verir. İstifa­dəçi isə öz növbəsində bu əməliyyatların yerinə yetirilməsinə ya icazə və ya qa­dağa qoya bilər. Bununla istifadəçi virusun varlığını qabaqcadan təyin edə bilir.

• 
  Kompüterin virusla yoluxduğu zaman 4 əsas qaydaya rəayət etmək vacibdir.
  
• 
  Birinci növbədə bu məsələnin həllində tələsmək lazım deyil. Düşünülməmiş hərəkət faylın bir hissəsini itirilməylə deyil, (hansı ki, onu bərpa etmək mümkün olardı), hətta kompüterin təkrar virusla yoluxması ilə nəticələnə bilər.
  
• 
  Kompüterin söndürülməsi birinci və ən vacib addım olmalıdır. Çünki virus kompüterdə çox qaldıqca, dağıdıcı təsirini davam edir.
  
• 
  Kompüterin virusla yoluxmasının və müalicəsinin bütün tiplərini, əməliyyat sisteminin yazılmaqdan mühafizə olunan disket vasitəsi ilə yüklənməsi zamanı təyin etmək mümkündür. Bunun üçün, yalnız yazılmaqdan mühafizə olunan disketlərdə saxlanılan .EXE və .COM timpli proqramlardan istifadə etmək olar.
  
• 
  Əgər siz kompüteri müalicə etməyə qadir deyilsinizsə, onda bu sahədə təcrü­bəsi olan yoldaşlarınızdan kömək istəyin.
  

Sizin illər ərzində gördüyünüz işin nəticəsini bir virus çox az zamanda məhv edə bilər. Ona görə də informasiyaları (kompüterləri) viruslardan mühafizə etmək üçün yüksək səviyyəli antivirus proqramlarından istifadə etmək zəruridir.

Beləliklə, Antivirus – Sizin faylların virusla yaluxmasını tez təyin edən proq­ramdır. Siz yoxlamaq istədiyiniz fayl qeyd olunduqdan sonra, kompüterdən xüsusi “sanitar” serverə yüklənir və ən yüksək səviyyəli proqram olan- Антивирус Каспер­ского proqramı vasitəsi ilə yoxlanmağa başlanır. Bu proqram hətta ən yeni virusları da nəzərdən qaçırmır. Bu proqram vasitəsi ilə ölçüsü 1 mb-dan böyük olmayan fayılları bir dəfəyə yoxlamaq mümkündür. Əgər eyni zamanda bir neçə faylı yoxlamaq lazım gələrsə, onda həmin faylları birinci növbədə (ZIP və ARC və s. ) arxivləşdirmək, sonra isə yoxlamaq lazımdır. Bu variantda da arxivin ölçüsü 1 mb-dan böyük olma­malıdır. Baş menyunun Proqramlar siyahısından Антивирус Касперского proqramını seçməklə, həmin proqramın istənilən bölməsini yerinə yetirmək olar. Qeyd edək ki, hazırda digər antivirus proqramları da mövcuddur.

Fayllarin arxivləşdirilməsi. Kompüterin istismarı zamanı müxtəlif səbəblərdən maqnit diskində informasiyaların korranması və silinməsi (itməsi) baş verir. Bu bilavasitə maqnit diskiin fiziki korranması, fayllar üzərində korretirovkaların (düzəliş­lərin) düzgün aparılmaması və ya təsadüfi silinməsi, informasiyaların virus vasitəsi ilə məhv edilməsi və s. ilə əlaqədar olur. Belə vəziyyətlərdə itkilərin sayını azaltmaq üçün istifadə olunan faylların arxivləşmiş surətini çıxarmaq və fayllar dəyişdikcə, onların surətini təzələmək lazım olur. Arxivləşdirmə zamanı istifadə olunan bəzi proqramlar vasitəsi ilə faylın tutumu nə qədərdirsə surətində də bir o qədər yer tələb olunur. Bu da müəyyən bir fayl üçün bir neçə disket lazım olması probleminə (xüsusi ilə fayl həddindən böyük olanda) gətirib çıxarır. Ona görə də faylları arxivləşdirmək üçün elə xususi proqramlardan istifadə etmək lazımdır ki, həmin proqramlar həm arxiv disketlərinin tutumuna qənaət etməyə, həm də qrup şəkilində istifadə olunan faylları bir fayl kimi arxivləşdirməyə imkan versin.

Bu proqramların bəzilərini pullu, bəzilərini isə pulsuz ( “Shareware” və s.) əldə etmək mümkündür. Arxivləşdirmə zamanı fayllar sıxılmış vəziyyətdə saxlanılır.

Arxivləşmə proqramına misal olaraq WinRAR–32 tərtibli proqramını göstər­mək olar. Bu proqram informasiyanı yüksək dərəcəli sıxmaq, digər arxiv faylları (CAB, ARC, LZN) ilə işləmə, özü açılan - SFX və çoxcilidli arxivlərin yaradılması, xarab olmuş arxivlərin bərpası kimi keyfiyyətlərə malikdir.

Proqram baş menyunun Proqramlar bölməsindən eyni adlı WinRAR əmrini yerinə yetirməklə yüklənir. Proqramın menyu sətri 6 ədəd menyudan ibarətdir.

Fayl menyusu aşağıdakı əmrlərdən ibarətdir:

Arxivi açmaq (Открыть архив). Bu əmri yerinə yetirdikdə açılmış pəncərədə tələb olunan arxivi və qovluğu seçmək olar. Bundan sonra arxivin və qovluğun tərkibi fayl pəncərəsində əks olunacaq.

Diskin seçilməsi (Выбрать диск). Bu əmrlə menyudan cari diski seçmək mümkündür.

Qovluğun seçilməsi (Выбрат папку). Bu əmrlə açılmış pəncərədə kompüterin ağacvari qovluq strukturundan cari qovluğu seçmək olar.

Porol (Пороль).Əmr arxivləşmə porolunu müəyyən etməyə imkan verir.

Hamısııını qeyd etmək (Выделить все). Əmr cari diskin və ya qovluğun fayl siyahısındakı bütün faylları qeyd edir.

Qrunu qeyd etmək (Выделить группу)- Əmr müəyyən şablona uyğun olaraq qovluğu və faylları qeyd edir. Məsələn: açılan pəncərədə verilmiş *. DOC şablonu qovluqdakı bütün MS Word sənədlərini qeyd edəcək.

Qeyd olunmadan imtina (Снять выделение)- Bu əmr müəyyən şablona uyğun qeyd olunmuş fayl və qovluqlardan qeyd olunmanı ləğv edir.

Qeyd olunmanın inversiyası (Инвертиравать выделение)- Müəyyən şablona uyğun qeyd olunmuş fayllar və qovluqlarda qeyd olunmanı ləğv edir və əksinə digərlərini qeyd edir.

Əmrlər (Команды) menyusu. Menyu aşağıdakı əmrlərdən ibarətdir:

Fayılın arxivə əlavə edilməsi (Дабавить файл в архив). Bu əmr qeyd olunmuş faylların və ya qovluqların arxivləşməsini həyata keçirir. Əmri yerinə yetirdikdə açıl­mış pəncərədə arxivə ad, arxivin formatını (RAR və ya ZIP), sıxılma və yeniləşmə üsulunu, lüğətin ölçüsünü, çoxcilidli arxivlər üçün cildin həcmini (1457500 və avto­matik təyin olma (автоопре-деление)), arxivləşmə parametrlərini, ehtiyat surəti üçün parametrləri müəyyən etmək lazımdır.

Proqramda 6 sıxılma metodu nəzərdə tutulmuşdur:

1. Tez (Быстро)

2. Surətli (Скоростной)

3. Yaxşı (Хороший)

4. Maksimal (Максимальный)

5. Adi (Обычный)

6. Sıxılmadan (Сжатия)

Maksimal sıxılma üsulu yüksək dərəcəli sıxılmanı təmin edir. Lakin bu zaman sıxılma sürəti çox kiçik olur. Əksinə, sürətli üsul sürətlə sıxılmanı, lakin pis sıxılmanı təmin edir. Lüğətin ölçüsü – 64,128,256,512 və 1024 kb ola bilər. Lüğətin ölçüsü nə qədər böyük olsa sıxılma sürəti aşağı, keyfiyyəti isə yüksək olur. Əgər kompüter 16 mb operativ yaddaşa maliksə, lüğətin ölçüsünü 256 göstərmək olar.

Proqramda aşağıdakı arxivləşmə parametrləri nəzərdə tutulmuşdur:

1. 
   Arxivləşmədən sonra faylı ləğv etmək (Удалить файла после архивации). Fayl arxivləşdikdən sonra avtomatik ləğv edilir.
   
2. 
   SFX - arxivi yaratma (Создать SFX). Özüaçılan SFX arxiv faylı yaradılır. Belə ki, bu tip arxivdə kursoru həmin faylın üzərinə qoyub, siçanın sol düyməsini sıxmaqla fayl arxivdən azad olur.
   
3. 
   Bütöv arxiv (Непрерывный архив). Yalnız RAR tipli arxiv bütöv arxivləşməyə məruz qalır.
   
4. 
   Elektron imza (Электронный подпись) Bu zaman arxivə elektron imza – müəllif, axırıncı dəfə yeniləşmə tarixi əlavə olunur.