Mühazirəçi: Magistr M. A. Babayeva MÜhaziRƏNİn plani adi beton və onun xassələri

Şəkil 6.1. Qumun ələmə əyrisi qrafiki

Ələmə əyrisi qrafikin ştrixlənmiş sahəsinə düşərsə, sı­na­nılan qum dənəli tərkibinə görə beton üçün yararlı hesab edi­lir. Əgər ələ­mə əyrisi ştrixlənmiş sahənin yuxarı hissəsinə dü­şərsə belə qum xır­da dənəli, aşağı hissəyə düşdükdə isə iri də­nəli hesab edilir.

Qumun iriliyini şərti olaraq ifadə etmək üçün irilik mo­du­lu adlanan kəmiyyətdən istifadə edilir.
0,16 mm deşikli ələkdən başlayaraq (5 mm deşikli ələkdən başqa) bütün ələklərdəki tam qalıqların cəminin 100-ə bö­lün­mə­sin­dən alınan kəmiyyətə irilik modulu deyilir. İrilik modulu 0,1 dəqiqliklə aşağıdakı düsturla hesablanır:
M_i = (A_2,5 + A_1,25 + A_0,63 + A_0,315 + A_0,16)100,
burada A_2,5; A_1,25; A_0,63; A_0,315; və A_0,16  deşiklərinin ölçüsü 2,5; 1,25; 0,63; 0,315 və 0,16 mm olan ələklərdəki tam qalıqlardır, %.
Qumlar dənəli tərkibindən asılı olaraq iriliyinə görə siniflərə bölünür:
I sinif  ən iri, yüksək irilikli, iri, orta və xırda;
II sinif  ən iri, yüksək irilikli, iri, orta, xırda, çox xırda, narın və ən narın.
Qumların iriliyinə görə dənəli xarakteris­ti­ka­sı cədvəl 6.1-də verilmişdir.

Cədvəl 6.1 Qumların iriliyinə görə xarakteristikası

Qumun qrupu	İrilik modulu, Mi	063 №-li ələkdə tam qalıq, kütləyə görə,%
Ən iri	3,5-dən çox	75-dən çox
Yüksək irilikli	3,0-3,5	65-75
İri	2,5-3,0	45-65
Orta	2,02,5	3045
Xırda	1,52,0	1030
Çox xırda	1,01,5	10-a qədər
Narın	0,7-1,0	Normalaşdırılmır
Ən narın	0,7-ə qədər	Normalaşdırılmır

Qumun iriliyi ilə yanaşı onun boşluğu, yəni dənələri ara­sın­dakı boşluğun həcmi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Yaxşı qum­lar­da boşluğun qiyməti 3038 % olur. İri, orta və xırda də­nə­lərin qa­rışığından ibarət olan qumun boşluğu 30 %-ə qədər aza­la bilər. Ey­ni ölçülü dənələrdən ibarət olan qumun boşlu­ğunun qiyməti 4042%-ə qədər arta bilər.

Qumda 10 mm-dən iri çınqıl və ya qırmadaş dənələrinin miq­­darı 0,5%-dən, 510 mm ölçülü dənələrin miqdarı 5%-dən, 016 № -­­li ələkdən keçən dənələrin miqdarı isə 10%-dən çox olma­ma­lıdır.
Qumun nəmliyi 57% olduqda, o ən böyük həcmə malik olur; nəmliyin azalması ya­xud artması ilə onun həcmi kiçilir.
 Çınqıl. Dağ süxurlarının təbii dağılmasından (aşın­ma­sın­dan) əmələ gələn dənəvər süxura çınqıl deyilir. Çınqıl 570 mm öl­çülü hamar səthli və yuvarlaq formalı dənələrdən ibarət ma­te­rial­dır. Adətən, çınqılda gil, lil və toz hissəcik­lə­­ri, qum və üzvi qa­tı­şıq­­lar olur. Çınqılın tərkibində qumun miqdarı 2540 % olduqda be­lə çınqıl qum-çınqıl qarışığı ad­la­nır.
Çınqılın dənəli tərkibi quru çınqıl nümunəsini deşik­lə­rinin ölçüləri 70, 40, 20, 10, 5 və 3 mm olan standart ələk­lər­dən ke­çir­mək­lə müəyyən edilir. Çınqıl nümunəsini (adətən, 10 kq) ələdikdən son­ra ayrı və tam qalıqların %-lə qiymətləri hesabla­nır. Tam qa­lıq­la­rın qiymətlərinə əsasən çınqıl dənələrinin ən bö­yük və ən kiçik iri­likləri təyin edilir.
Tam qalığının qiyməti 10 %-dən çox olmayan ilk ələyin de­şi­yi­nin ölçüsü dənələrin ən böyük iriliyi (D), tam qalığının qiy­mə­ti 90100 %-dən çox olan ilk ələyin deşiyinin ölçüsü isə də­nələrin ən ki­çik iriliyi (d) hesab edilir. Hər bir frak­si­ya­nın və ya bir neçə frak­siyanın dənəli tərkibi cədvəl 6. 2-də ve­ri­­lən hədlərdə olmalıdır.