Muhofaza qilish

TABIATDAGIAYLANMA HARAKATLAR
Biosferada moddalar aylanishi. 
Biosferada kichik va katta 
doiradagi moddalar aylanishi xarakterlanadi. Kichik doiradagi 
moddalar aylanma harakati biologik doiradagi aylanish bo‘lib, bu 
organizmlar o ‘rtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm o ‘rtasida, 
suvda esa organizm bilan suv o ‘rtasida kechadi. Katta doiradagi 
moddalaming aylanishi quruqlikdan moddalaming daryo va havo 
oqimlari bilan okeanga kelib tushishidan iborat bo‘lib, dengiz 
yotqiziqlarining quruqlikka qayta chiqishi esa okean tubining 
ko‘tarilishi va uning natijasida quruqlik ayrim joylarining cho‘kishi 
bilan sodir bo‘ladi.
Suvning aylanishi. 
Biosferada suv bir holatdan ikkinchi holatga 
o‘tib, kichik va katta aylanish doiralarini hosil qiladi. Suvning 
bug‘lanib, kondensatsiyalanib yog‘ingarchilik vositasida yerga 
qaytib tushishi suvning kichik doirada aylanishini tashkil etadi. Bu 
aylanishning turi ko‘pincha okeanlar yuzasida sodir bo‘ladi. Suv 
bug‘lari havo yo‘nalishi bilan quruq mintaqaga borishi va qaytib 
okeanlarga borib tushishi suvning katta doirada aylanishini tashkil 
etadi. Suvning juda sekin aylanishi shimoliy muz okeanlarida sodir 
bo‘ladi (2-3-rasmlar)26.
Atmosferada 
s i i v
 
bug‘i. 2-гамп
26 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005 ( 44-49-bet Lai).
75

---

f i n a l t a i l a r i
Suvning aylanishi. 3-rasm
Uglerodning aylanishi. 
Uglerodning aylanishi eng tez sodir 
bo‘ladiganbiogeokimyoviy jarayon hisoblanadi. Uglerod almashinuvi 
ko‘proq C 0 2 orqali boiadi. Havoda karbonat angidrid gazi 0, 03% 
bo‘ladi. C 0 2 o‘simlikka o‘zlashtirilib, fotosintez mahsuldorligini hosil 
qiladi. 0 ‘simlik va hayvon qoldiqlaridagi organik moddalaming par- 
chalanishi karbonat angidridning manbaidir. Masalan, organik mod­
dalaming parchalanishi natijasida hayvon siydigida ham karbonat 
angidrid ajralib chiqadi. Okean bilan atmosfera o‘rtasida shamol va 
havoning harakati tufayli karbonat angidridning almashinishi kuza- 
tiladi. Dunyo bo‘yicha jami qumqlikdagi o‘simliklar tomonidan bir 
yilda 600 mln. tonna CO 2 o‘zlashtirilib, 400 mln. tonna О 2 chiqariladi 
va bunda 450 mln. tonna organik moddalar hosil bo‘ladi. Yer yuzida 
barcha C 0 2ning bir marta to‘liq aylanishi 300 yilda sodir bo‘ladi.