Ekologik nisha
Moslashish jarayoni organizmlami ular hayotidagi o‘mi va tashqi
tuzilishini ifodalaydi. Buni biz ekologik nisha (j oy) bilan ham izohlashimiz
mumkin, ya’ni qancha ekologik tur mavjud bo‘lsa, shuncha ular uchun
yashash muhiti mavjud bo‘ladi. “Nisha” termini fransuzcha “niche” -
chuqurlashuv, degan ma’noni ham anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki
tabiatda turning o‘rni, biologik jamoadagi funksional roli, tashqi muhit
omillariga bardoshliligi ham hisoblanadi (2-3-rasmlar).
Kooperatsiya
- ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil qiladilar. Bunday
kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. Masalan,
krablar bilan kovakichlilar bunga misol bo‘la oladi. Kovakichlilar
krablaming orqasiga yopishib olib (ba’zan ulami krablaming o‘zlari
o‘tqazib oladilar) ulami dushmanlardan, himoya qiladilar. Kovakichlilar
esa o‘z navbatida krablardan transport vazifasidan foydalanadilar
hamda ulardan qolgan ovqat qoldiqlari bilan ovqatlanadilar.
Mutualizm
birlashgan ikki populyatsiya ham faqat foyda ko‘radi, bu birlashish
ular uchun foydalidir, bunday birlashgan organizmlar tabiiy sharoitda
biri ikkinchisiz hayot kechira olmaydi. Masalan, termitlar va ulaming
ichaklarida yashovchi xivchinlilar bunga yaqqol misoldir. Bunda
xivchinlilar termitlar qabul qilgan kletchatkani hazm qilishga yordam
beradilar, chunki termitlar kletchatkani mustaqil o‘zlashtira olmaydilar.
Xivchinlilar ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki ular uchun
yashash sharoiti termitlar ichaklaridir.Turlaro‘rtasidagimunosabatlaming
ikki va undan ko‘p tur uchun qulaylik tug‘diradigan xilini o‘zaro yordam
deyiladi. Masalan, hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar
changni bir o‘simlikdan ikkinchio‘simlikka olib o‘tadigan va shu bilan
o‘simliklaming chetdan changlanishini ta’minlaydigan hasharotlarga
muhtojdir. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha
hisoblanadi. Ekotizimda moddalar aylanishini ta’minlash uchun ma’lum
miqdorda kerak bo‘ladigan anorganik moddalar zahirasi va bajarayotgan
ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar
bo‘lishi zarur. Birinchi guruhga o‘simliklar kirib, ular produtsentlar
deyiladi. Produtsentlar assimilyatsiya jarayonida to‘plangan energiyasini
boshqa organizmlarga beradi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular
o‘simliklar tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar
hisoblanadi va kontsumentlar, deb ataladi.
Dostları ilə paylaş: