37 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129-bet)
135
0 ‘simliklar dunyosi
0 ‘simliklar dunyosi erdagi hayotning birlamchi manbaidir. Ular
yiliga 380 mlrd. tonna organik modda hosil qiladi, buning 325 mlrd.
tonna dengiz va okean o‘simliklariga, 38 mlrd. tonna o‘rmonlarga, 6
mlrd. tonnasi o‘tloqlarga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari o‘simliklar,
ya’ni yashil o ‘simliklar tufayli fotosintez jarayoni bo‘lmasa,
havodagi uglerod (C 0 2) ning miqdori ko‘payib kishilar va hayvonlar
nobud bo‘lur edi. Biroq atmosferadagi suv yuzasidan va tuproqdan
kelayotgan o‘sha C 0 2 gazi o‘simliklar tomonidan yutilib, fotosintez
natijasida yashil o ‘simliklar atrofga kislorodni chiqarib turadi.
Shunday qilib, fotosintez orqali Yer sharidagi suv 5,8 mln. yilda,
atmosferadagi kislorod 5800-yilda, karbonat angidrid 7 yilda bir
marta yangilanib turadi.
0 ‘simliklar inson uchun oziq-ovqat, yem-xashak, dori-darmon,
kiyim-kechak va boshqa ko‘pchilik moddalaming tabiiy manbalari
hisoblanadi.
Xalqimiz tomonidan ko‘p ishlatiladigan va keng tarqalgan dorivor
o‘simliklardan foydalaniladi. Bularga isiriq, ermon, chakanda, aloye,
na’matak, gazanda va boshqalar misol bo‘la oladi.
0 ‘simliklar inson organizmidagi turli yuqumli kasalliklami
davolashda katta ahamiyatga ega.
Insonlar o‘simliklardan chorva mollari uchun ham yem-xashak
sifatida keng ko‘lamda foydalanadilar.
0 ‘zbekistonda g‘o‘za o‘simligi asosiy homashyo hisoblanib,
undan turli maqsadlarda foydalaniladi.
Insonlar o ‘simliklardan
qurilish materiali
sifatida ham
foydalaniladi.
0 ‘simliklaming inson hayotidagi muhim tomonlaridan biri,
atrof-muhitni ko‘kalamzorlashtirishdir, chinor, terak, eman, igna
bargli doim yashil o‘simliklar shular jumlasidandir. Bundan tashqari
ular havodagi changni tozalab, uni kislorod bilan boyitadi.
0 ‘simliklar dunyosidan oqllona foydalanish va muhofaza
qilishda o ‘rmon o ‘siml.iklari alohida o‘rin egallaydi. Respublikadagi
o‘rmonlar yagona davlat o‘rmon fondini tashkil etadi. 0 ‘zbekiston
о‘rmonlari o ‘zining xususiyatlari bilan tog‘. cho‘l. to‘qavzor va vodiv
o‘rmonlariga ajratiladi (1-sxema).
136
1-sxema
Hozirgi vaqtda tog‘ o ‘rmonlari 311 ming ga maydotmi egallaydi,
asosiy o‘simligi archa hisoblanib, qolganlari turli-xil daraxt va
butalardan iborat.
Cho‘l о‘rmonlari 2,4 mln. ga dan iborat. Bu o'rmonlaming asosiy
o ‘simligi saksovuldir.
To‘qav o ‘rmonlari ilgarilari juda zich b o iib , hozirda atigi 25
ming ga maydonda saqlanib qolgan.
Vodiv o‘rmonlarini madaniy iqlimlashtirilgan daraxtlar tashkil
etib, ular 12 ming ga dan iborat.
XX asr boshlarida 0 ‘zbekiston o‘rmonlarinmg maydoni 4-5
martaga qisqardi. Ayniqsa to‘qay о‘rmonlari antropogen tayziqqa
duch keldi.
Dunyo bo‘yi o‘rmonlar xolati qoniqarli emas. Haddan tashqari
o‘rmonlami kesilishi avj olib, ulaming tiklanishi yetarli emas.
0 ‘rmonlar kesilishini yillik hajmi 3 mlrd. m : ni tashkil etadi. Bu
FAO (BMTning oziq-ovqat va q/x tashkiloti) ning m a’lumotlariga
qaraganda 2000-yilga kelib 1,5 barobarga ortdi. Ayniqsa tropik
o ‘rmonlar (Yer yuzining 7%idan iborat) holati g‘oyat tashvishlidir.
Aniq ilmiy manbalarda keltirilishicha, biz yashab turgan
yer kurasida bundan 1,5 ming yil muqaddam o ‘rmonlar 47%
maydonni tashkil qilgan bo‘lsa, hozir ular 27% ni tashkil qiladi.
Ko‘p mamlakatlardagi sanoat manbalarida foyda ketidan quvish
oqibatida juda ko‘p o‘rmonlar kesilib, ulaming o ‘miga katta-katta
zavod, fabrikalar qurilmoqda. Bu zavod va fabrikalarda chiqayotgan
chiqindilar atrof-muhitni ifloslanishi natijasida ko‘plab nodir va
noyob o ‘simlik turlari qirilib ketishiga sabab bo‘lmoqda. BMTning
rasmiy m a’lumotlariga qaraganda sanoat rivojlana boshlagan davrdan
250 ming xil o ‘simlik turi yo‘q bo‘lib ketishi xavotir ostida ekanligi
ta’kidlangan. 0 ‘zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishgach
atrof-muhitni, hayvonot va o ‘simliklar dunyosini muhofaza qilishga
alohida e ’tibor berildi. 1992-vil 9-dekabrda «Tabiatni muhofaza
qilish to‘g ‘risida», 1993-yil 7-mayda «Alohida muhofaza qilinadigan
hududlar to‘g‘risida» va nihoyat 1997-yil 26-dekabrda « 0 ‘simliklar
dunvosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish to‘g‘risida»
qonunlar qabul qilindi. Ushub qonunlarda tabiiy sharoitda o‘sadigan
o‘simliklar dunyosini shuningdek, takror etishtirish va genetik fondini
saqlash uchun ekib o‘stiriladigan yow oyi o ‘simliklami muhofaza
qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlar to‘g‘risida
boradi.
2-modda - 0 ‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan
foydalanish sohasidagi munosabatlar to‘g‘risida qonun hujjatlarini
asosiy vazifalari quyidagilardir:
- Floraning tur bo‘yicha tarkibini va genetik fondini tabiiy
sharoitlarda saqlab qolish. Tabiiy o‘simlik jamoalarining va yow oyi
o‘simliklar o‘sadigan muhitning bir butunligini saqlab qolish;
- 0 ‘simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror
etishtirishni ta’minlash, yuridik va jismoniy shaxslami o‘simliklar
dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatini
huquqiy tartibga solish.
138
4-modda - 0 ‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan
foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat hokimiyati
organlari, shuningdek, mahsus vakolat berilgan davlat organlari
va davlat organlari boshqaruv organlaridir. Yuridik va jismoniy
shaxslar o ‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarda belgilangan tartibda va sharoitlarda
qoplashlari shart.
Bu qonunlar barcha o‘simliklar turlarini saqlab qolish, uni asrab
avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjatlar bo ‘lib hisoblanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin o‘simlik
turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko'pgina
kamyob, endem va relekt turlari ham. Unday turlaming soni 324
ta bo‘lib 0 ‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi»ga kiritilgan.
Mustaqilligimiz sharofati bilan bunday muhofazaga muhtoj
o‘simliklar borasida ko‘pgina ishlar qilindi (1-2-jadval).
Dostları ilə paylaş: |