MüLKİ HÜquq anlayişI, pred-meti VƏ metodu

I qrup prinsiplər: - ədalət mühakiməsinin yalnız məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilməsi; - hakimlərin müstəqilliyi; - hüquqi işlərin təkbaşına və kollegial baxılması; - məhkəmə baxışının aşkarlığı; - mü-hakimə icraatının dövlət dilində aparılması. Bu qrupa daxil olan prinsip-lər təşkilati – funksional və ümumi hüquqi xarakter daşıyır.

II qrup prinsiplər: - məhkəmə həqiqəti; - qanunçuluq; - əsaslan-dırıcılıq. Bu prinsiplər isə funksional və sahələrarası prinsiplərin yaran-masını şərtləndirir.

III qrup prinsiplər: - şifahilik; - bilavasitəlik; - fasiləsizlik; - prosessual qənaət. Bu qrupa daxil olan funksional sahəlararası prinsiplər mülki mühakimə icraatının xarici xüsusiyyətlərini ifadə edir.

IV qrup prinsiplər: - dispozitivlik; - çəkişmə; - tərəflərin proses-sual bərabərliyi prinsipi. Bu qrup prinsiplər mülki prosessual hüququn funksional sahəvi prinsiplərini yaradır.

Ədalət mühakiməsinin yalnız məhkəmələr tərəfindən həyata keçi-rilməsi konstitusion prinsipdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Kons-titusiyasının 125 – ci maddəsinin I bəndində müəyyən edilmişdir ki, “ Azərbaycan Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini ədalət müha-kiməsi yolu ilə yalnız məhkəmələr həyata keçirirlər ”. Həmin hüquqi qayda həmçinin Azərbaycan Respublikasının MPM – nin 6 – cı maddə-sində nəzərdə tutulmuşdur. Orada göstərilmişdir ki, “ mülki işlər və iqti-sadi mübahisələr üzrə ədalət mühakiməsi yalnız məhkəməyə aiddir və məhkəmələr tərəfindən qanunla müəyyən olunmuş qaydada həyata keçi-rilir ”.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 127 – ci maddəsinin I bəndində deyilir ki, hakimlər müstəqildir və yalnız Azərbaycan Respub-likasının Konstitusiyasına və qanunlara tabedirlər və səlahiyyəti müddə-tində dəyişilməzdirlər. Hakimlər mülki işləri və iqtisadi mübahisələri kə-nar müdaxilə təsirindən azad şəraitdə həll edirlər.

Hakimlərin toxunulmazlığı o deməkdir ki, hakimlərin və onların yaxın qo-humlarının həyatı, sağlamlığı və əmlakı xüsusi qaydada dövlət müdafiəsi ilə təmin olunur. Məhkəmə və hüquq – mühafizə orqanları işçilərinin dövlət müdafiəsi ilə təmin edilməsi xidməti vəzifələrinin icrası ilə əlaqədar olaraq bu şəxslərin və ya onların yaxın qohumlarının həyat və sağlamlığının, mənzilinin, əmlakının qorunması məqsədi ilə səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən təhlükəsizlik tədbirlərinin tətbiq edilməsindən və həyata keçirilməsindən ibarətdir.

Mülki işlərə təkbaşına və kollegial baxılması prinsipinin mahiy-yəti ondan ibarətdir ki, mülki işlər üzrə ədalət mühakiməsi həm təkba-şına, həm də kollegial şəkildə aparıla bilər.

Ədalət mühakiməsinin aşkarlığı prinsipi konstitusion prinsipdir. Bu prinsip barədə MPM- nin 10 – cu maddəsində norma təsbit edilmiş-dir. Məhkəmələrdə işlərə aşkarlıq prinsipi əsasında baxılır.

Məhkəmə baxışının aşkarlığı dedikdə, məhkəmə iclaslarına pro-sesdə iştirak etmək istəyənlərin azad surətdə daxil olma imkanları, o cümlədən proses haqqında yazılı qeydlər etmək, məhkəmə iclas zalında bütün baş verənləri izləmək hüquqları başa düşülür.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 127 – ci maddəsinin X bəndinə müvafiq olaraq, Azərbaycan Respublikasında məhkəmə ic-raatı Azərbaycan Respublikasının dövlət dilində və ya müvafiq yerin əhalisinin çoxluq təşkil edən hissəsinin dilində aparılır. İşin iştirakçısı olub, məhkəmə icraatının aparıldığı dili bilməyən şəxslərin işin mate-rialları ilə tam tanış olmaq, məhkəmədə tərcüməçi vasitəsilə iştirak et-mək və məhkəmədə ana dilində çıxış etmək hüququ təmin edilir.

Məhkəmə həqiqəti prinsipi mülki prosessual hüququn elə rəhbər müd-dəalarını əks etdirir ki, bu müddəalar konkret mülki işlərin və digər hüquqi işlərin mülki prosessual normalara əsasən aparılmasını və iş üzrə mühüm əhəmiyyət kəsb edən halların hər tərəfli araşdırılmasını təmin edir.

Qanunçuluq prinsipi ümumi xarakter daşıyır. Onun məzmunu bütün sub-yektlər tərəfindən hüquq normaları göstərişlərinin dəqiq və tam həyata keçirilməsi tələblərində ifadə edilir.

Mülki mühakimə icraatının əsaslandırıcılıq prinsipinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir prosessual davranış ( məhkəməyə ərizə ilə, vəsatətlə, şikayətlə, təqdimatla müraciət etmək; məhkəmə aktlarının çıxarılması, qətnamə və qərardad) əsaslandırılmalıdır.

Məhkəmə baxışının ümumi şərtlərindən biri olan məhkəmə baxışının şifa-hiliyi məhkəməyə çağırılmış bütün şəxslərin öz ifadələrini şifahi verməsini, araş-dırılmalı olan materialların və sənədlərin şifahi açıqlanmasını nəzərdə tutur.

Bilavasitəlik prinsipinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, məhkəmə işə baxarkən iş üzrə sübutları bilavasitə tədqiq etməyə, tərəflərin və III şəxslərin izahatlarını, şahidlərin ifadələrini, ekspertlərin rəylərini din-ləməyə, yazılı sübutlarla tanış olmağa, maddi sübutları müayinə etməyə, səs yazılarına qulaq asmağa, video-yazılara baxmağa və işə baxılması ilə əlaqədar digər hərəkətləri etməyə borcludur.

Fasiləsizlik prinsipi məhkəmənin diqqətini işə cəlb edir, onun işin bütün hallarını nəzərə almasını, hüquq münasibətlərinin düzgün qiymət-ləndirilməsini, qanuni və əsaslandırılmış məhkəmə aktı çıxarılmasını tə-min edir.

Mülki hüququn prinsipləri aşağıdakılardır: