MüLKİ HÜquq anlayişI, pred-meti VƏ metodu

1. əmlak münasibətləri;

2. şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri;

Mülki hüquqla tənzim edilən münasibətlərin əsas hissəsini əmlak münasibətləri təşkil edir. Bu münasibətlər bir qayda olaraq əmlakla, maddi nemətlərlə əlaqədar yaranır və maddi dəyərə malik olmaqla ya-naşı, əmtəə-pul formasında olur. Eyni zamanda tələb hüququ da buraya aid edilir. Əmlak münasibətləri həmişə ya əmlakın müəyyən şəxsdə olması, ya da əmlakın bir şəxsdən başqasına keçməsi ilə əlaqədar əmələ gəlir və mövcud olur.

Əmlak münasibətləri çoxsaylı və müxtəlifdir. Bu münasibətlər ara-sında iki əsas qrupu fərqləndirmək lazımdır: əşya xarakterli münasibətlər və öhdəlik xarakterli münasibətlər.

Əşya münasibətləri bu və ya digər subyektin müəyyən əmlaka – tə-bii obyektlərə, istehsal vasitələrinə və əmək nəticələrinə malik olması ilə əlaqədar olan münasibətlərdir. Əşya münasibətləri sistemində əsas yeri mülkiyyət münasibətləri tutur. Mülkiyyət münasibətləri mənimsəmə xa-rakteri daşıyır, sahiblik, istifadə, sərəncam səlahiyyətləri ilə bağlı olur.

Bu münasibətləri mənimsəmə subyektlərindən asılı olaraq şəxsi, dövlət, bələdiyyə münasibətlərinə bölmək olar. Bu zaman onların hamısı özlə-rinin fəaliyyəti və müdafiəsi şəraiti mövqeyindən qanunla bərabərhü-quqlu sayılır. Əşya münasibətlərinə həmçinin məhdud əşya hüquqları da aid edilir. Məhdud əşya hüquqları mülkiyyətçi olmayan şəxslərin kon-kret əşyaya sahiblik, istifadə, bəzən də sərəncamvermə hüququ ilə bağlı yaranır. Məhdud əşya hüquqları mülkiyyət hüququna gürə məhduddur.

Mülki hüquqla tənzim edilən əmlak münasibətlərinin başqa bir qrupunu öhdəlik münasibətləri təşkil edir. Bu münasibətlər əmlakın bir şəxsdən digər şəxsə keçməsi ilə bağlıdır. Əgər əşya münasibətləri maddi nemətlərin mənsubiyyəti münasibətlərinin elə bil statikasını müəyyən edirsə, öhdəlik münasibətləri iqtisadi münasibətlərin həyata keçirilmə formaları olaraq onların dinamikasını göstərir. Bu baxımdan da ədəbiy-yatda dinamik və statik münasibətlər terminindən istifadə edilir. Öhdəlik münasibətləri müxtəlif əsaslardan yaranır. Onların ən böyük qrupu əmla-kın başqa şəxsin mülkiyyətinə, istifadəsinə, sahibliyinə, sərəncamına ve-rilməsi ilə, bir şəxsin digəri üçün müəyyən işləri yerinə yetirməsi ilə əla-qədar təşkilatlar (hüquqi şəxslər) və ayrı-ayrı vətəndaşlar tərəfindən bağ-lanılan müxtəlif müqavilələr əsasında meydana çıxır.

Əmlakın bir şəxsdən başqasına keçməsi ilə əlaqədar münasibətlərin xüsusi qrupunu vərəsəlik münasibətləri təşkil edir. Onların əsas xüsusiy-yəti odur ki, əmlak yalnız şəxsin ölümündən sonra ölmüş şəxsin iradə-sini ifadə edən vəsiyyət əsasında, ya da bilavasitə qanun əsasında onun vərəsələrinə keçir.

Hüquq ədəbiyyatında son zamanlar korporasiyaların xüsusi əm-lakının idarəçiliyi üzrə münasibətləri də əmlak xarakterli münasibətlərin bir növünə aid edirlər. Belə hesab edilir ki, həmin münasibətlər təsər-rüfat şirkətləri və cəmiyyətlərinin, istehsal kooperativlərinin idarəçili-yində yaranır və iştirakçıların üzvlüyünə əsaslanır.

 Əmlak münasibətləri ilə yanaşı şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri də mülki-hüquqi tənzimetmənin predmetidir. Bu münasibətlər bir sıra əla-mətlərlə xarakterizə edilir. Birincisi, əmlak münasibətləri ilə əlaqəsindən asılı olmayaraq iqtisadi məzmundan məhrumdur. İkincisi, bu münasibət-lərin obyekti qeyri-maddi nemətlərdir – ad, şərəf, ləyaqət, şəxsi həyat, ixtiraya müəlliflik və s. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının daşıyıcısı təkcə fiziki şəxslər yox, həm də hüquqi şəxslərdir. Hüquqi şəxsin qeyri-əmlak nemətlərinə onun adı, işgüzar nüfuzu, istehsal markası və s. aiddir.

Ümumiyyətlə, ədəbiyyatda bu münasibətlər iki yerə bölünür: