Mundaraja kirish I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni kitob o'qishga qiziqtirish

2.2.Maktabgacha yoshdagi bolalarni badiiy adabiyot bilan
tanishtirish usullari
O’zbek xalq ertaklaridan tashqari ko’pgina rus xalq va mamlakatimizdagi boshqa xalqlar ertaklari ham bolalarga o’qib beriladigan ertaklar jumlasiga kiradi. Rus mumtoz adabiyoti namoyondalaridan A.S.Pushkin, N.A. Nekrasov, L.N. Tolstoy, K.D. Ushinskiy va boshqalarning asarlari bolalarga o’qib berish dasturiga kiritilgan. O’zbek yozuvchilari, shoirlari bolalar uchun juda ko’p ajoyib asarlar yaratganlar. Bu G’.G’ulom, N. Orifjonov, I. Muslim, P. Mo’min, Sh. Sa’dulla, Q. Hikmat, Q. Muhammadiy va boshqalarning asarlari – bolalarga o’qib beriladigan asarlarning eng boy manbasi hisoblanadi. Maktabgcha tarbiya yoshidagi bolalarga bag’ishlangan adabiyotlar ro’yxatidan rus yozuvchilari va shoirlari: V. Mayakovskiy, A. Kononov, S.Mixalkov, A. Gaydar, K. Chukovskiy va boshqalarning tarjima qilgan asarlari keng o’rin olgan. Bu ro’yxatga chet el yozuvchilari Sh. Perro, X.K.Andersen va boshqalarning ertaklari ham kiradi. Bolalarga o’qib beriladigan asarlar doirasiga har xil janrdagi asarlar: hikoya va povestlar, proza hamda she’r shaklidagi ertaklar, dostonlar, xazil she’rlari, topishmoqlar, masallar kiradi. Tarbiyachi har bir yosh guruhida bolalarni juda ko’p bolalar badiiy adabiyoti asarlari bilan tanishtirib borishi lozim. Tarbiyachi bolalarda adabiy asarni idrok qilish ko’nikmasini tarkib toptiradi. Bola asarni tinglayotib, uning mazmunini o’zlashtiribgina qolmay, balki muallif tasvirlayotgan his-tuyg’ular va kayfiyalarni his etishi ham lozim. Мактабгача таълим ташктлотида asarning mazmuni va formalarini analiz qilishning ba’zi elementlari ham tarkib toptiriladi. Har bir bola maktabga o’tish paytida asarda hikoya qilangan asosiy qahramonlarni aniqlay olishi, ularga nisbatan o’z munosabatini (kimning nima uchun yoqqanini) ayta bilishi, asarning formasini aniqlay bilishi (she’r, hikoya, ertak) lozim. Bolalarda birgalashib eshitish malakalarini, uyushqoqlik bilan savollarga javob berish va o’qib berilgan asar asosida savollar berish, illyustrasiyani diqqat bilan ko’zdan kechirish, kitobga yaxshi munosabatda bo’lish ko’nikmalarini tarbiyalash zarur. Bog’cha bolalarda kitobga berilish, bilishga qiziqish, tinglangan asar haqidaga taassurotlarni o’rtoqlashish istagi va ko’nikmasini tarbiyalashi lozim.
Bolalar kitobi bolaga tushunarli bo’lgan, uning aqli va qalbiga yetib borgan, ya’ni bola yozuvchining hikoya qilayotgan narsasini tushunadi hamda his eta olgan taqdirdagina u o’zining tarbiyaviy rolini bajaradi. Tarbiyachilar bolalarning asarlar haqidagi bilimlarini mustahkamlab borish uchun oldingi yosh guruhlarida ularning qaysi asarlar bilan tanishganlarini bilishlari kerak. Buning uchun yil boshida oldingi guruh dasturini ko’rib chiqish va takrorlash materialini belgilab olishi lozim. Tarbiyachi taqvim-reja tuzish paytida yaqin bir-ikki hafta ichida bolalarga o’qib beradigan asarlarini tavsiya ro’yxatidan belgilab oladi. Bunda u bolalarda histuyg’u va xulq-atvorni, tevarak-atrofga har xil qiziqish hamda munosabatlarni tarkib toptirishdek muhim tarbiyaning umumiy vazifalariga amal qiladi. Bolalarning qiziqqan narsalarini, ularning o’zaro munosabatlarini, o’yinlarini kuzatish yaxshi kitob tanlashga ancha yordam beradi. Har bir asarni tevarak-atrofdaga ma’lum hodisalar bilan bog’lash va o’sha vaqtdagina o’qib berish lozim, deb o’ylash noto’g’ri. Albatta, kitobdagi hodisalarga bog’liq mavzuni o’qib berish kerak. Lekin boshqa vaqtda ham bunday kitob o’qishni o’tkazish lozim. Tarbiyachi asar tanlagach, bolalarga uni qanday yetkazish lozimligini aniqlab olishi kerak. Notanish so’zlari ko’p bo’lgani uchun bolalar mazmunini tushuna olmaydigan asarni o’qimagan ma’qul.
O’tmishda tarixiy davr bilan bog’liq bo’lgan mumtoz adabiyot namoyondalarining asarlarida, masalan, A.S. Pushkin ertaklarida, xalq ertaklarida uchraydigan juda ko’p notanish so’zlarni tushuntirish kerakmi? degan savol tug’iladi. Bu so’zlar bolalarning asar mazmunini tushunib olishlariga xalaqit bermaydimi, shuning uchun ularni tushuntirmasa ham bo’ladi.
Badiiy adabiyotdan foydalanadigan mashg’ulotlar g’oyat osoyishta sharoit yaratilishini talab etadi. Muhimi, xech narsa bolalarni eshitishdan chalg’itmasligi lozim. Mashg’ulotlarni tez uyushtirish, uni bolalar adabiyotiga xos sog’lom, optimistik xarakterda, xushchaqchaqlik bilan o’tkazish kerak.
Ba’zan tarbiyachi muqaddima so’zida asarning nomi, muallifning ismi, mavzuni ma’lum qiladi. Masalan, «Bugun men sizlarga o’zbek xalq ertaklaridan «Aqlli qiz qanday qilib qizg’anchiq boyni aldagani»ni o’qib beraman. Mashg’ulotni muqaddima suhbati bilan boshlash mumkin. Masalan, S.Y.Marshakning «O’n ikki oy» ertagini o’qib berishdan oldin: Tarbiyachi: Bolalar, bir yilda necha oy borligini bilasizlarmi? Bolalar yoki tarbiyachi: O’n ikki oy. Tarbiyachi: U oylar qanday ataladi? Bolalar oylar nomini aytishadi, tarbiyachi esa, zarurat bo’lsa, ularning javoblarini tuzatadi. Tarbiyachi: Bir oy tugashi bilanoq ikkinchisi boshlanadi. Hali hech qachon fevral yanvar tugamasdan kelmagan yoki may oyi aprelni quvib o’tmagan. Oylar birin-ketin kelaveradi va hyech qachon bir-biri bilan uchrashmaydi. Ammo odamlar tog’lik o’lka – Begimiyada bir qiz bir vaqtning o’zida o’n ikki oyning hammasini ko’rganligi haqida hikoya qiladi. Bu qanday bo’lgan? Manna bunday .... Keyin tarbiyachi kitobdan o’qiy boshlaydi. Ertak o’qib bo’lingach, qizcha bir vaqtning o’zida birdaniga o’n ikki oyni qanday ko’rganligi, qiyin vaqtda oylar qizchaga qanday yordam berganligi va boshqalar haqida suhbat o’tkazgan ma’qul. Ayniqsa, axloqiy-estetik va bilish mazmuniga ega bo’lgan kitoblarni o’qib berishda puxta tayyorgarlik talab qilinadi.
Badiiy adabiyotning bolaning aqliy va estetik rivojlanishiga ta'siri yaxshi ma'lum. Maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini rivojlantirishda uning roli ham katta.
Badiiy adabiyot bolaga jamiyat va tabiat hayotini, odamlarning hissiyotlari va munosabatlar dunyosini ochadi va tushuntiradi. Bu bolaning tafakkuri va tasavvurini rivojlantiradi, his-tuyg'ularini boyitadi va rus adabiy tilining ajoyib namunalarini beradi.
Uning tarbiyaviy, kognitiv va estetik ahamiyati beqiyosdir, chunki bolaning atrofdagi dunyo haqidagi bilimlarini kengaytirish, bu chaqaloqning shaxsiyatiga ta'sir qiladi, ona tilining shakli va ritmini nozik his qilish qobiliyatini rivojlantiradi.
Badiiy adabiyot insonga hayotining birinchi yillaridanoq hamroh bo'ladi.
Bolaning oldida adabiy asar mazmun va badiiy shakl birligida paydo bo'ladi. Bola bunga tayyorlangandagina adabiy asarni idrok etish to'liq bo'ladi. Va buning uchun bolalarning e'tiborini nafaqat mazmuniga, balki ertak, hikoya, she'r va boshqa badiiy asarlar tilining ifodali vositalariga ham jalb qilish kerak.
Asta-sekin bolalar adabiy asarlarga ixtirochilik munosabatini rivojlantiradi va badiiy did shakllanadi.
Katta maktabgacha yoshda maktabgacha yoshdagi bolalar tilning g'oyasi, mazmuni va ifodali vositalarini tushunishga, so'zlar va iboralarning ajoyib ma'nosini anglashga qodir. Katta adabiy meros bilan keyingi barcha tanishishlar biz maktabgacha yoshdagi poydevorimizga asoslanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar tomonidan turli janrdagi adabiy asarlarni qabul qilish muammosi murakkab va ko'p qirrali. Bola tasvirlangan voqealarda sodda ishtirok etishdan estetik idrokning ancha murakkab shakllariga qadar uzoq yo'lni bosib o'tadi. Tadqiqotchilar maktabgacha yoshdagi bolalarning adabiy asarlarning mazmuni va badiiy shaklini anglashning o'ziga xos xususiyatlariga e'tibor qaratdilar. Bu birinchi navbatda fikrlashning konkretligi, kichik hayotiy tajriba, haqiqat bilan bevosita bog'liqlikdir. Shu sababli, faqat rivojlanishning ma'lum bir bosqichida va faqat maqsadga muvofiq idrok etish natijasida estetik in'ikosni shakllantirish va shu asosda - bolalarning badiiy ijodini rivojlantirish mumkinligi ta'kidlanadi.
Nutq madaniyati ko'p qirrali hodisa, uning asosiy natijasi adabiy til me'yorlariga muvofiq gapirish qobiliyatidir; ushbu kontseptsiya aloqa jarayonida fikrlar va his-tuyg'ularni aniq, aniq va hissiy tarzda uzatishga yordam beradigan barcha elementlarni o'z ichiga oladi. Nutqning to'g'riligi va kommunikativ maqsadga muvofiqligi adabiy tilni o'zlashtirishning asosiy bosqichlari hisoblanadi.
Majoziy nutqni rivojlantirishni bir necha yo'nalishda ko'rib chiqish kerak: nutqning barcha jihatlari (fonetik, leksik, grammatik) bilan bolalarni o'zlashtirish, adabiy va folklor asarlarining turli janrlarini idrok etish va lingvistik dizaynni shakllantirish bo'yicha ish sifatida. mustaqil izchil bayonot. Badiiy va og'zaki folklor san'ati asarlari, shu jumladan kichik adabiy shakllar bolalar nutqining ekspresivligini rivojlantirish uchun eng muhim manbalardir.
Bolalar nutqining ekspresivligini rivojlantirish uchun eng muhim manbalar badiiy asarlar va og'zaki folklor san'ati asarlari, shu jumladan kichik folklor shakllari (maqollar, matallar, topishmoqlar, bolalar bog'chalari, qofiyalar, frazeologik birliklar).
Xalq og'zaki ijodining tarbiyaviy, kognitiv va estetik ahamiyati beqiyosdir, chunki atrofdagi voqelik haqidagi bilimlarni kengaytirib, ona tilining badiiy shakli, ohangdorligi va ritmini nozik his qilish qobiliyatini rivojlantiradi.
Yosh guruhda badiiy adabiyot bilan tanishish turli janrdagi adabiy asarlar yordamida amalga oshiriladi. Ushbu yoshda bolalarni ertaklar, hikoyalar, she'rlar tinglashni, shuningdek, ertakdagi harakatlarning rivojlanishini kuzatishni, ijobiy qahramonlarga hamdard bo'lishni o'rgatish kerak.
Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarni, ayniqsa, aniq qofiya, ritm va musiqiyligi bilan ajralib turadigan she'riy asarlar o'ziga jalb qiladi. Qayta o'qish bilan bolalar matnni yodlashni boshlaydilar, she'rning ma'nosini o'zlashtiradilar va qofiya va ritm ma'nosida tasdiqlaydilar. Bolaning nutqi u eslagan so'zlar va iboralar bilan boyitiladi.
O'rta guruhda bolalar fantastika bilan tanishishni davom ettirmoqdalar. O'qituvchi bolalarning e'tiborini nafaqat adabiy asarning mazmuniga, balki tilning ba'zi xususiyatlariga ham qaratadi. Asarni o'qib bo'lgach, bolalarga asosiy narsani - bosh qahramonlarning harakatlarini, ularning munosabatlari va harakatlarini ajratishga yordam berish uchun savollarni to'g'ri shakllantirish juda muhimdir. To'g'ri qo'yilgan savol bolani o'ylashga, aks ettirishga, to'g'ri xulosalar chiqarishga va shu bilan birga asarning badiiy shaklini sezishga va his qilishga majbur qiladi.
Katta guruhda bolalar adabiy asarlarning mazmunini idrok etishda ekspresiv vositalarni sezishga o'rgatishadi. Kattaroq bolalar adabiy asar mazmunini chuqurroq anglay oladilar va badiiy shaklning tarkibini ifoda etadigan ba'zi xususiyatlaridan xabardor bo'lishadi. Ular adabiy asarlarning janrlari va har bir janrning ba'zi o'ziga xos xususiyatlarini ajrata oladilar.

XULOSA

Xulosa qilib aytganda bolalarni kitobxonlikka, kitob o‟qishga qiziqtirishda psixologiyaning o'rni beqiyosdir. Chunki psixologiyaning qator metodlari orqali bolalarning kitobxonlik ko'nikmalarini shakllatirishning samaradorligi turli tajriba va tadqiqot ishlari tomonidan aniqlangan.
Haqiqatan ham bolaning maktabgacha yoshidagi davri shu qadar mazmundor va faol davrdirki, bu davr bolaning kelgusi o’sishida albatta o’z aksini qoldiradi. Shuning uchun maktabgacha yoshidagi davr ta‟sir o’tkazish kuchi jihatidan g„oyat mas'uliyatlidir.
Bola ilk yoshdan maktabgacha davrga o’tgach, uning butun yashash sharoitida jiddiy psixologik o’zgarishlar yuz beradi.
Birinchidan, bola bog„cha yoshiga o’tgach, uning faoliyat doirasi ancha kengayib, mustaqilligi yanada ortadi. Uning o’yinlari, xatti-harakatlari ham boshqacha mazmunga ega bo’la boshlaydi.
Ikkinchidan, bolaning butun faoliyatida nutqning roli orta boradi.
Uchinchidan, bola maktabgacha yoshga o’tgach, muayyan dastur asosida maxsus pedagog tomonidan tarbiyalana boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolaning yashash sharoitida yuzaga kelgan bu o’zgarishlar uning jismoniy va psixik jihatdan o’sib kamol topishniga ta‟sir etmay qolmaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni kitobxonlikka mehr uyg‟otishning holatini o‟rganish dolzarb masala hisoblanib,umuman bolalarning yosh xususiyatlarini psixologiya fani o’rganadi. Kitobxonlik esa uning xulosalarga tayanib, bolalarning kitob o‟qishicha, ularning yosh xususiyatlarini qnaday kitoblarni o‟qish o‟rganishga ta‟sir etadi. Shunday qilib maktabgacha yoshdagi bolalarda, umuman bolalarda kitobga bo‟lgan qiziqishni uyg‟otishda psixologiyaning o’rni beqiyosdir.
Axloqiy-estetik mazmundagi kitoblar bolalarda axloqiy sifatlar, xulq-atvorning ijobiy tomonlarini tarkib toptirishga yordam beradi. Sh. Sa’dullaning «Injiq qizcha», L.N. Tolstoyning «Danak», V. Oseyevaning «Sehrli so’z» degan asarlari va boshqalar shunday kitoblar jumlasiga kiradi. Muhimi, bolalarning kitobni eshitish jarayonidayoq uning g’oyaviy mazmunini tushunib olishlaridir. Bunda muqaddima suhbati katta rol o’ynaydi, tarbiyachi bunday suhbatda bolalar diqqatini eng asosiy, muhim narsalarga jalb etadi.
Masalan, maktabga tayyorlov guruhida Sh.Sa’dullaning «Injiq qiz» she’rini o’qib berishdan oldin tarbiyachi bolalarga bunday savol beradi: «Bolalar, yaxshilab o’ylang va ayting: qanday qiz haqida – yaxshi qiz va qanday qiz to’g’risida – yomon deyishadi?». Bolalarning javoblari. Tarbiyachi: Bolalar, sizlar kimning yaxshi qiz, kimning yomon qiz deyilishini to’g’ri aytinglar. Hozir men sizlarga Gulbodom degan qiz haqida yozilagan she’rni o’qib beraman. Sizlar yaxshilab eshiting va keyin menga Gulbodomni yaxshi qiz deyish mumkin-munkin emasligini aytasiz. Bu she’r «Injiq qiz» deb ataladi. She’rni shoir Shukur Sa’dulla yozgan. Shundan so’ng tarbiyachi she’rni o’qiy boshlaydi. Axloqiy-estetik mazmundagi kitobni o’qishdan oldin o’tkaziladigan muqaddima suhbati qisqa bo’lishi – 3-5 daqiqadan oshmasligi va albatta bolalar tajribasi bilan bog’lanishi kerak («Kimni biz yaxshi qiz deymiz?» -bu savol bolalar tajribasiga va kitob mazmuniga qaratilgan).
Axloqiy-epik mazmundagi kitoblar o’qib bo’lingandan keyin ham suhbat o’tkazishni talab etadi. Bunday suhbatlarda juda ko’p savol va tushuntirishlar bo’lmasligi lozim, chunki bolalar kitobni o’qish paytidayoq qahramonlar xatti -harakatlarining mohiyatini chuqur anglab oladilar. O’qilgan asar haqida o’tkaziladigan suhbatlarda bolalarni qahramonlarning xattiharakatlarini to’g’ri baholashga o’rgatish va bolalarning qahramon va uning xatti-harakatlariga o’z munosabatlarini aytishlariga erishish lozim. Sh. Sa’dullaning she’rini o’qigandan so’ng o’tkaziladigan suhbatda bolalarga injiq qizning xulq-atvorini baholashga ko’maklashadigan savollar berish kerak.
Tarbiyachi: Gulbodomni yaxshi qiz deb bo’ladimi? Bolalarning javoblari.
Tarbiyachi: Nima uchun? Bolalarning javoblari.
Tarbiyachi: Siz bunday qiz bilan do’st bo’lishni istarmidingiz? Nega? Bolalarning javoblari.
Tarbiyachi: Gulbodomni uchratsangiz unga nima degan bo’lar edingiz? Bolalarning
javoblari.
Tarbiyachi: Gulbodomga onangizga qanday g’amxo’rlik qilishingiz va yordam berishingiz haqida nimalarni aytib berar edingiz?
Bolalarning javoblari.
Bilim beruvchi xarakterdagi kitoblar, masalan, mehnat haqidagi kitoblar mukaddima suhbati va o’qigandan keyinga suhbatni boshqacha mazmunda bo’lishini talab etadi. Mehnat haqidagi kitob bolalar uchun kishilarning kasblari, mashinalar va mehnat qurollari haqidagi bilimlar manbai bo’lib xizmat etadi.
Xulosa qilib aytganda, bilim beruvchi kitoblar har xil bilimlar manbai bo’libgina qolmay, balki kishilarning mehnatiga hurmat, tabiatga nisbatan muhabbat va hokazo fazilatlar tarbiyalash vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Shuning uchun kitob bilan ishlashni shunday yo’lga qo’yish g’oyat muhimki, u bolalarda yuksak axloqiy sifatlarni tarbiyalash imkonini berishi kerak.