Mundaraja kirish I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni kitob o'qishga qiziqtirish

1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni kitob o'qishga
qiziqtirish yo’llari
Shu bilan birga bolalarni kitobo’qishga bo’lgan qiziqishini oshirish uchun psixologiyaning bir necha metodlaridan foydalaniladi:
Kuzatish va suhbat – kitoblarni chuqurroq o’rganish usuli bo’lib, tarbiyachi o’zining kundalik ishida kitobxonlar bilan yakkama- yakka ish olib borganda doimo shu usuldan foydalanadi.
Kuzatish metodi yordamida esa kutubxonachi yoki tarbiyachi kitobxonni kitob tanlayotganida, ommaviy ishlarda qatnashashyotganida, kitob o’qiyotganida (o’quv xonasida) bevosita ishlanadi.
Suhbat metodi orqali u kitobxon fikrini, bilishini, qobiliyatini, qiziqishini, so’zlab berish mahoratini bilib oladi.
Bu usulning tarbiyaviy ahamiyati juda katta. Birgalikda ko’ndalang qilish usuli orqali biror bir dolzarb muhokama kuzatiladi. Bu ayniqsa kitob haqida munozara bo’lgani boiso’tkazilganda yorqin namoyon bo’ladi. Tarbiyachilaro’zlarining kundalik faoliyatlarida shunday usullardan foydalanadilarki, u bir vaqtda ham kitobxonni o’rganadi, ham uning o’qishga rahbarlik qiladi. Tarbiyachi kitobxonlarni kitob tanlash, undagi rasmlarni ko’rish yoki bolalarni kitobni bir –biriga tavsiya etayotgan paytda ular aytgan so’zlarni bildirmasdan yozib oladi, bu ancha tabiiy chiqadi. Kitobxonlarning o’qishinio’rganishda va ular bilan yakka tartibda ishlashda eng samarali usullardan biri suhbatdir, bu kitobxon va tarbiyachi o’rtasidagi quruq savol va javob bo’lmay, balki tarbiyachi va tarbiyalanuvchio’rtasida kitoblar haqida qiziqarli, maroqli fikr almashuv vositasidir.
Odatda tarbiyachi psixologiyaning suhbat metodining quyidagi uch xil turidan foydalaniladi:

2-rasm.Suhbat metodining uch xil ko’rinishi (muammoga ko’ra)
Tavsiyaviy suhbat bolaga kitob tanlashda yordam berishni, kitobga qiziqish uyg’otishni,o’ziga maqsad qilib qo’yadi. Tarbiyachi iloji boricha har qanday so’roqqa javobi tavsiya suhbatio’tkaziladi, kitobxonga mos keladigan kitoblarni tavsiya etadi.
Bunda albatta xonadagi turli tavsiyaviy vositalar, kitob ko’rgazmalari, rasmli kartotekalardan foydalanib kitobxon diqqatini jalb etadi va qiziqiarli so’zlab berish orqali ularni kitobga bo’lgan qiziqishini orttiradi. Tavsiyaviy suhbatning qiymati shundaki u kitobxonni tartibli ravishda ko’proq mustaqil kitobni tanlash va dunyoqarashini kengaytirishga olib keladi. Tarbiyachi kitobxon bilan kitob almashtirayotganda davra suhbati bilan quyidagi foidalarga amal qiladi.
Suhbat kitobxon qiziqishga manoli bo’lish kerak, agar shunday bo’lmasa, kitob tavsiyasi va tarbiyachining maslahati zo’rma- zo’raki g’amxo’rligi keraksiz bo’lib qoladi.
Suhbat doimo bir maqsadga qaratilgan, bo’lib kitobxonning qobiliyatini takomillashtirishga yordam berish lozim. Bolani suhbatlashishga majbur qilmasdan unda suhbatlashishiga moyillik uyg’otish kerak.
Tavsiya etilayotgan materialning to’liq mazmunini aytib bermaslik lozim, unda kitobxonning materialga bo’lgan qiziqishi yo’qoladi.
Tavsiya etilayotgan materialning qisqa ifodalik, qiziqarli qilib bayon etilishi kitobga bo’lgan qiziqishni orttiradi.
Kitob haqida suhbatlashayotganda kiobni ko’rsatish, uning muallifi, rasmlari ba‟zi joylaridao’qib berish ham mumkin bu esa suhbatini jonlio’tishiga yordam beradi. Ko’pgina maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqarli kitoblar berishini so’raydilar. Tarbiyachi esa bola qiziqqan narsalar haqida u bilan birgalikda eslaydi, shundan so’ng qiziqishiga asoslanib, unga mos keladigan kitobni tavsiya etadi. Buni nazarda tutib kutubxonaga kitobxon bilan suhbatini, kitobda nimalar bayon qilingan ekan? “degan umumiy savoldan emas, balki kitobdan uning uchun eng qiziqarli narsa nimaligini so’rashdan boshlaydi va asta –sekin undan kitobni qanchalik tushunchanini bilib oladi. Zarur bo’lgan taqdirda unga muallif fikrini anglashga, qahramon xarakterini tushunishiga yordam beradi, muhimi epizodni kitobxon bilan birgalikda o’qiydi, berilgan rasmlarni ko’rib chiqadi kitobxonga asar g’oyasini tushuntiriga yordam beruvchi suhbatini davom ettiradi.
Tarbiyachi kitob tavsiya etar ekan, kitobxonlarga mustaqil raivshda kitob taxlash malakasini ham singdirib beradi. Bundan tashqari har bir kitobxonningo’ziga xos tomoni, xarakteri, qiziqish mavjud bo’lib, tarbiyachi suhbat davomida bularni tezda ilg’ab olish lozim [12]. Shuning uchun tarbiyachi imkoniyatini hisobga olib ular bilan yakka holda ishlami va ularga yordam berish zarur. Bolaning ko’z oldida tarbiyachi kitoblarni yaxshi biladigan, uning qiziq joylarini gapirib bera oladigan maslahatchi bo’lib gavdalanish lozim.
Tarbiyachining tarbiyaviy roli birinchi marta kitobga qiziqqan bola bilan suhbati bog’liq. Tarbiyachi bolalar bilan suhbatlashib kitob bilan ishlash qonun qoidalarini ham aytibo’tishi lozim. Chunki bola olgan kitobiga javob berishi lozimligi uqtiriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar kitob tanlashda kutubxonachiga yoki tarbiyachiga muhtojdilar. Shuning uchun ham kutubxonani yoki tarbiyachi kitob tavsiyasining eng yaxshi usuli – suhbatdan foydalaniladi. Tavsiyaviy suhbato’z oldiga quyidagi maqsadlarni qo’yadi:
bolaga kitob tanlashga yordam belish;
kitobga nisbatan qiziqishni uyg’otish bolaning kitobga juda ham qiziqishi kitobni oxirigacha yakunlashni yordam beradi; o’qishga qo’llanma berishdan iboratdir.
Tavsiyaviy suhbatda so’ralgan kitob xarakteriga, ya‟ni so’roq motiviga bog’liq holda har xil tuziladi. Suhbat davomida bolalarga yoqqan yoki yoqishi mumkin bo’lgan bir necha kitoblarni ko’rsatadi, ular qiziqtira oladigan jizodlarni aytib beradi. Masalan mehr oqibat tuyg’usini shakllantiruvchi “Yoriltosh ertagini bilasizmi?”. Bu kitob yetim qizlar Gulnora va Oymomo haqida. Gulnora juja chiroyli, chaqqon, mehribon, ishlab charchamaydigan qiz bo’ladi. Uning onasi vafot etganidan keyin otasi begona ayolga uylanadi. Ayol juda badjahil yolg’on bo’ladi. Gulnora singlisinio’padi-da zor – zor yig’lab qochib ketadi. Uni quvlab kelayotganlar yetay deganda tog’dagi tosh yorilib Gulnora uning uchiga kirib ketadi. Quvlaganlarning hammasi kirib yoriltosh desa ham tosh yorilmaydi. Lekin hech kim yo’g’ida singlisi kelib yoriltosh desa u ochiladi, nimaga shunday bo’lganini kitobnio’qisalaring bilib olasizlar deb kitobxonni qiziqtirib kitoblar tavsiya etiladi.
Shu bilan bir vaqtda kutubxonaga yoki tarbiyachi bolaning diqqatini tortadi, ulargao’zlari qanday qilib ko’rgazmadagi qiziq kitoblarni topishlari kerakligini tushuntirishi kerak. Kitobxon bir mavzu bo’yicha kitobning muallifi va nomini bilmogan holda kitob so’raganda ham tavsiyaviy suhbato’tkazish kerak.
Kitobxon nomi aniq bo’lgan kitobni so’raganda ham tavsiyaviy suhbat zarur. Bu yoshdagi bolalarga kitobdagi alohida epizodlar, atamalar qiyinchilik terdirishini kutubxonachio’z tajribasidan biladi. Bunday holda kutubxonachi yoki tarbiyachi bola nima uchun shu kitobni tanlayotganini, kitobnio’zio’qiydimi yoki kattalar bilanmi? Shularni bilib oladi va bolani qiziqtirayotgan kitobni unga beradi. Ko’pgina bolalar tabiat haqida kitoblar so’raladi. Shuning uchun tarbiyachi tabiatning jami va jonsizga bo’linishini,o’simliklar, hayvonlar va odamlar, ozuqlanishi, nafas olishi,o’sish ko’payishini va bular jonni tabiat quyon, oy, yulduzlar, toshlar jonsiz tabiat jonligini tushuntiradi. Yerda eng qudratlisi inson ekanini, u tabiatnio’zgartirib turishiga qodirligi haqida so’zlab berib, kitobnio’qiganingda shunga e‟tibor bergan deb tayinlanadi.