Mundareja: Kirish Nazariy qism

1. Nazariy qism.
1.1 Qo’rg’oshin. Tabiatda tarqalishi. Fizikaviy va kimyoviy xossalari.

Qo’rg’oshin. (Plumbum) Pb – kimyoviy elementlar davriy jadvalining IV guruh elementi; tartib raqami 82, atom massasi 207,19. Tabiatda Pb 4 ta barqaror izotoplar aralashmasidan tarkib topgan Pb₂₀₄ (1,48%), Pb₂₀₆ -(23,6%), Pb207(22,6%) va Pb₂₀₈ (52,3%). Muhim radiofaol izotoplari-Pb₂₀₉(T1/2 = 3,3 soat) va Pb₂₁₀ (T1/2=23,3 yil). Elementning elektron konfiguratsiyasi 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶4s²3d¹⁰ 4p⁶5s²4d¹⁰ 5p⁶6s²4f¹⁴5d¹⁰6p².

Qo‘rg‘oshin metallurgiyasi qadimiy tarixga ega. Undan tayyorlangan tanga va medalyonlar Misr mamlakati tuproqlarida topilgan (eramizdan 5000-7000 yil avval). Yaxshi saqlangan qo‘rg‘oshinli suv o‘tkazuvchi quvurlari, qadimgi Rim qazilmalarida ham topilgan. Bundan 2000 yillar oldin qo‘rg‘oshin quymalaridan yasalgan buyumlar yer sharining turli joylarida uchraydi.
Shuni takidlash lozimki, qo‘rg‘oshinni quyish jarayoni insonlar tomonidan ma’lum bo‘lgan birinchi metallurgik jarayonlardan biri bo‘lgan.
Tabiatda tarqalishi. Yer qobig‘idagi massa bo‘yicha o‘rtacha miqdori 1,6·10-%. Tabiiy qo‘rg‘oshin mayda yumaloq donador va bo‘lakchalar ko‘rinishida kam uchraydi. Eng muhim minerallari – galenit (qo‘rg‘oshin yaltirog‘i) PbS (86,6%Pb), bulanjerit 3PbS·Sb₂S₃(58,8% Pb), buronoit (2PbS·Cu₂S·Sb₂S₃(42,4% Pb), serussit (oq qo‘rg‘oshin rudasi) PbSO₃ (77,55% Pb), forsgenit PbCl₂·PbSO₃ (76,0% Pb) tabiatda uchraydi.
Boshqa minerallari ham ma’lum, nisbatan kamyob minerallar, masalan, klaustalit PbSe, altait PbTe hamda ko‘p sonli murakkab sulfidlar holida uchraydi. O‘zbekistondagi qo‘rg‘oshin-ruxli konlar poligenli, kolchedan-polimetalli, magmatikli, stragiformali (karbonatli-polimetalli) va gidrotermalli tipda uchraydi. Kolchedan-polimetall konlari Hisorning (Xandiza) janubi-g‘arbida uchraydi, ular vulqon-tektonik o‘zgarishlardan, vulqon jismlarini cho‘kishidan, paleovulqonli qurilishlar natijasida paydo bo‘lgan. Asosiy ma’dan minerallari pirit, sfalerit, galenit, xalkoperitlar, noma’danlar kvars, seritsit, xloritlar, karbonatlar, oltin va kumush minerallarida ham uchraydi. Skarno-qo‘rg‘oshin-ruxli guruhlari asosan Markaziy Tyan-Shanda, Chotqol-Qurama tizma tog‘larida joylashgan.