Mundarija : kirish I. Bob. Sud psixologik ekspertizasi ham jinoyatlarni ochish psixologik xizmatning ahamiyati

1.3.Psixolog ximat - huquqiy kasbiy fazilatlari.
Albatta, fanning «yuridik psixologiya» darsligidan foydalanib o'rgangan ancha yaxshi bo'lar edi, lekin birinchidan, yuridik bo'lmagan o'quv yurtlari uchun bunday darslikning topilishi qiyinligi, ikkinchidan, aniq bir huquqni qo'llash faoliyati psixologik mazmunda emas balki yuridik ma'noda tasvirlangan. Shunga qaramay «Yuridik psixologiya» darsliklari bo'yicha har qanday boshqa «sof» yuridik kitoblardan ko'ra yurist faoliyatining psixologik aspektlarni o'rgansa yaxshi bo'ladi. Yana bir marotaba ta'kidlaymiz; odamlarning xulqi va harakatlari, faoliyatini psixologik tushuntiruvchi konsultant yoki ekspertning rolida ishtirok etuvchi psixolog uchun eng asosiysi turli kasbiy vazifalami bajarayotgan yurist faoliyatining psixologik tuziiishini bilishdir. Faoliyatni bilib va amaliy yondashish tamoiyiliga tayanib, u har doim shu turdagi masalalarni malakali hal eta olishi mumkin bo'ladi. Shunday qilib, talaba—psixologlarga turli vaziyatlar modellarini
tasawur etuvchi (ataylab yoki bilmay turib qilgan qonunga xilof harakatlar chigal vaziyatlar, ehtiyotsizlik bilan qilingan harakatlar bartaraf etilib, bo'Imaydigan kuch ta'siri ostida zarar yetkazish hamda huquqiy qoidani noto'g'ri talqin etish va shu sababali huquqni buzuvchi harakatlarni amalga oshirish yoki zarar keltirishga olib kelish paytida munosib yoki administirativ javobgarlikka tortiUshini psixologik baholashni talab etiladigan vaziyatlarni tasvirlovchi vaziyatU masalalarni tahlil qilib, o'rganib chiqish taklif etiladi. Masalalar hamma vaziyatlarni jazolash yoki oqlanishi mumkin bo'lgan u yoki bu huquq qonunlarga mos keladigan kategoriyali hodisalarga taalluqlidir. Shuning uchun talaba huquqiy nuqtayi nazaridan hamma harakatlarni qonunga muvofiq bo'lishiga ishonishi mumkin, biroq mohiyati yo'liga ma'naviy - estetik tomondan adolatsizdek yoki umuman zararli misol uchun quyidagicha masalada (qurol ishlatib o'limga olib kelgan'natijasi bilan tugagan holatda) bo'lib ko'rinishi mumkin, bunday izohni berib o'tishimizdan maqsad quyidagilarni ko'rsatish: psixologdan hodisaning yuridik emas qonunga javob beradigan yoki javob bermaydigan tomonlarini emas, balki faqat psixologik tomonlarni o'rganish talab etiladi, churtki qonunning aniq moddasini unga aytib beradilar (buni bilish shart emas, biroq bilsa zarar bo'lmaydi). Vaziyatli masala va savollar:
1. Har qanday faoliyatning psixologik tuzilishiga ma'lumki sabablar, maqsadi, vositasi va natijasi kiradi. Ana shu nuqtayi nazardan keng tarqalgan huquqni qo'llash faoliyati turlarini o'rganib chiqing: turli qonunga bo'ysunuvchi hujjatlar va ijroiya organlaming boshqa hujjatlari va ijroiya organlaming boshqa hujjatlari asosida qonunni ijrosini nazorat qiluvchilarning tergovchi: yo'l xizmatchisi noziri, prokurorning suddagi ayblovchi sifatidagi faoliyati, sudyaning,
advokatning qonunni ijro etilishini nazorat qiluvchi prokurorning, hamda huquqni himoya qilish organlarining boshqa vakillari va boshqalar.
2. «Militsiya haqidagi» qonunda qanday hollarda militsiya xodimi
ogohlantirmasdan qurol ishlatishga (mumkinligi) huquqi borligi haqida
aytilgan. Sizga ikki hodisani havola etamiz.
Birinchisi: Ichki ishlar kuchlari Shimoliy Osttiyaning favqulotda holat e'lon qilingan hududida avtomobil yo'lidagi nazorat punkitida xizmat olib borayotgan edi.
Avtomobillardan biri nazorat punktida qismning talabiga binoan to'xtamadi, shlagbaum tagidan o'tib katta tezlikda uzoqlashib keta boshladi. Qism rahbari Kolashnikov avtomatidan ogohlantirmay turib avtomobilga o'q uzadi, buning natijasida haydovchi halok bo'ladi, yo'lovchi esa militsiyaga olib kelinadi. Keyingi tekshirishlar natijasida avtomobilda taqiqlangan yuk yo'qligi, avtomobil esa yo'lovchi samolyotga kech qolayotganligi sababli to'xtamaganligi aniqlanadi.
Ikkinchi hodisa xuddi shu kabi, shu tumanda bo'ladi, faqatgina farqi shundaki, haydovchi halok bo'lganidan keyin avtomobildan yashirilgan qurol va o'q dorilar borligi, haydovchi va yo'lovchi esa qamoqxonadan qochgan xavfli jinoyatchilar bo'lib chiqdilar.
Ikkinchi holda ham ofetserlarning harakatlarini quroldan qonunda ko'rstilgan tartibdan rioya qilib qo'llanilgani hisobiga olib, faoliyat psixologiyasi nuqtayi nazaridan baholang.
3. Bir-biriga dushman bo'lgan professor Burov va dotsent Voronov Komuyev orolida ikkalasi birgalikda ovda bo'ladilar professor Burov chap ko'ziga ov pichog'i urilishidan o'ladi (sud tibbiy eksperti bu zarba «Inson kuchi bilan berilmagan» deb xulosa chiqaradi). Voronov tergovda shunday deydi; «bizning shunday o'zaro yomon munosabatlarimiz orolda yana ham keskinlashdi. Men bilmayman balki oxir oqibat o'zimni ushlab turolmay, bir vaziyatda o'zimni yo'qotib qo'yib men haqiqatdan ham professorni o'ldirishim mumkin edi, lekin men uni o'ldirmadim» keyin Burov qanday qilib o'lganini u gapirib beradi, ko'lning nargi qirg'og'ida turib u qarama-qarshi qirg'oqda turgan Burovni ko'rganini, to'satdan u turgan joydan o'q ovozini eshitilganini aytadi, yugurib kelib qarasa u chap ko'ziga pichoq urib o'ldirilganini, miltiq esa yonida yotganini ko'radi. Yaqin orada boshqa hech kim bo'lmagan.
Savol: Rahbarlar va hamkasbiari obro'si baiand, ishonchli odam deb hisoblagan Voronovning aytganlariga ishonish mumkinmi yoki yo'qmi: ishning qaysi bir vaziyatlari, shu jumladan, Voronovning hikoyasidan ham vaziyatlar sizga psixolog- ekspertning e'tiboriga loyiqdek ko'rinadi (bu yerda haqiqiy hodisa tasvirlangan, sud Voronovni aybdor deb hukm chiqaradi, keyinchalik hukm bekor qilinib Voronov aybsiz deb topilib ozod etiladi) nima uchun Voronovni aybsiz deb topish mumkin bo'ldi, qachonki boshqa hech qanday yuqorida aytilgandek tashqari qo'shimcha ma'lumotlar bo'lmagan taqdirda? Voronovga nisbatan birinchi sud hukmini agarda psixologik ekspertiza qilish talab etilsa, siz qanday filer yuritgan bo'lar edingiz?
Jabrlanuvchi ayol unga bosqinchilarning hujum qilgan joyidan boshqa hech narsani tasvirlay olmaydi, bu esa bir ko'chaning kichik ko'chalaridan birida bo'lgan edi.
Tergovchi, jabrlanuvchi ko'rsatib bermoqchi bo'lgan hujum qilingan ko'chaga ayolni olib boradi (u balki ko'chani tanib qolar) haqiqatdan kichik ko'chalardan birini darvozasi va uning tagidagi axlat yashigidan darhol taniydi. Nima uchun ayol ilgari, tergovchi kabinetida ana shu belgilarni (davoza, axlat yashigi) tasvirlab bera olmaydi, ayolni hujum sodir etilgan joyga olib borar ekan nimaga ishongan edi.

5. 
   Guvoh jinoyatchilarni ayni qaysi kuni hovlida ko'rgani aniq sanasini eslab olmaydi. Uni guvoh sifatida shaxsan tanigan va haqiqatdan bir yarim ikki hafta ilgari ko'rganini, shunda tergovchi unga oxirgi paytlardagi hamma hodisalarni qonunga qaramay eslab chiqishni taklif etadi. Shundan keyin guvoh jinoyatchini ko'rgan aniq kuni va aniq soatini aytadi. Nima uchun u endi esladi, ilgariroq emas, guvohning xotirasini ishlatish uchun qaysi psixologik qonundan foydalanildi?
   
6. 
   Guvoh bir odam bilan so'roq eshigi oldida duch keladi. Bu odam qidirilayotgan jinoyatchi bo'lgan, yoki hech bo'lmaganda o'sha bo'lishi mumkin edi. Ammo guvoh hech ham tergovchiga yordam qila olmaydi, chunki jinoyatchining ko'rinishini so'z bilan tasvirlab bera olmaydi. Lekin unga qog'ozga rasmini chizib berish taklif etilganda, u bu ishni juda yaxshi va ishonch bilan bajaradi. Demak, u belgilarini bilgan, nima uchun unda so'z bilan ko'rinishini tasvirlab bera olmagandi?
   

7. 
   «Bahorning o'n yetti lahzasi» filmida shunday epizod mavjud, bunda Shtirlis o'zining nemis hamkasbi xonasiga go'yoki bosh og'rig'i dorisini so'rab kiradi, ashda esa gestapa qo'lga tushirgan radistkaning chamadoni uni qiziqtirar edi, shubha tug'dirmaslik uchun chalg'ituvchi savollar bilan o'zining chamadonga qiziqishini (niqoblashga) yashirgan holda harakat qiladi, u gestapani kabinetiga kirish bilan darhol tabletkalar haqida savol beradi va ketayotganida ham o'zining mumkin bo'lgan taqib qiluvchilarning e'tiborini chalg'itishga harakat qilgan Shtirlis psixologiyaning qaysi qonunidan foydalanadi?
   
8. 
   Xayoliy yoki haqiqiy jinoyatchi guvohlar e'tiborini chalg'itish uchun shunga o'xshash uslublardan foydalanish mumkinmi, sudda jinoyatchi qo'Uaydigan yoki qo'llash mumkin bo'lgan shu chalg'ituvchi uslublarning psixologik ta'siridan guvohni ozod etish uchun tergovchi yoki jinoyat qidiruv inspektori nima qilish kerak?
   

9. O'smir giyohvand modda sotib oladi, lekin kimdan sotib olganini aytmaydi, militsiyada unga jazo berilmasligini giyohvand modda sotib olib hech qanday jinoyat sodir etmaganligini faqatgina guvoh sifatida ishtirok etishini tushuntiradilar, jinoyatchi sotgan odamni esa uni qo'lga olishda yordam berishni tushuntiradilar, lekin o'smir o'z fikrida turadi; «Bilmayman, ko'ra olmadim, esimda yo'q» nima uchun u kerakli ko'rsatmalarni bermayapti? Haqiqatdan ham
bilmaydimi yoki biror narsadan qo'rqadimi? Qo'rqsa nima uchun? U
bilan qanday qilib psixologik aloqa o'rnatish mumkin: psixolog
konsultant sifatida siz nima maslahat berar edingiz.
lO.Umuman guvohning yoki jabrlanuvchining aniq haqiqiy ko'rsatmalari beriladigan bosh tortishlaming qanday psixologik sababalari bo'lishi mumkin, ya'ni jinoyatga aloqasi yo'q va shubhadan holi va aybsiz odamiar nima uchun shunday yo'l tutadilar. Agarda qo'rqsa nimadan va nima sababli? Bunday odamlarga obyektiv guvohlik ko'rsatamalarini berib haqiqatni yuzaga chiqishiga yordam berishlari uchun psixolog qanday yordam bera oladi.
11. Nima uchun ba'zi odamiar sud oldida yoki tergov paytida guvoh sifatida ishtirok etib, yozma ravishda yolg'on ko'rsatma uchun jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkinligi haqida ogohlantirishga qaramay yolg'on ko'rsatma beradilar. Psixolog konsultant sifatida sizga yolg'on ko'rsatmalar mumkin bo'lmasligi yoki hech bo'lmaganda kam uchraydigan hoi bo'lishi uchun nima qilishni maslahat bergan bo'lar edingiz.
Agarda jinoyatchini yoki shubhalanuvchini tanish kerak bo'lgan odam uni ko'rmagan, lekin uning o'ziga xos ovozini eshitgan va eslab qolgan bo'lsa, unga tanish narsani siz qanday tashkil etgan bo'lar edingiz: uni tanib olish paytida ovozini o'zgartirishga harakat qilsa nima qilish kerak, misol uchun bo'g'ilib gapirsa?
Yuridik psixologiya — psixologiya tarmoqlari ichida morakkab bo'Iib, bunda shaxsdan huquqiy bilimlar bilan birga psixologik bilimdonlik ham talab qilinadi.