Mundarija I. Kirish. Yassi chuvalchanglar tipiga umumiy tavsif II. Asosiy qism

Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda yer sharida hayvonlarning 2 mln dan
oshiq turi tarqalgan. Atrofimizdagi olamda juda kata ahamiyat kasb
etadigan hayvonlarning kunda kunora turlari yuqolib bormoqda. Bu esa
tabiatda oziq zanjirining buzilishiga sabab bo’lmoqda. Oziq zanjirining
balansi buzilishi insoniyat va tabiat uchun juda og’ir oqibatlarga olib keladi.
Oziq zanjirining buzilishi natijasida ba’zi bir hayvonlar ko’payib, ba’zi bir
hayvonlar kamayib bormoqda. Bunday holatlarda rivojlangan davlatlarda
hayvonlarni muhofaza qilinadigan joylar, Qizil kitob tashkil qilinib hayvonlar
muhofaza qilinmoqda. Hayvonlarning tabiatda va inson hayotidagi
ahamiyati juda katta. Shu sababli ko’plab hayvon turlarini saqlab qolishga
butun dunyo hamjamiyati birga kurashishi lozim.
Mavzuning maqsadi. Yassi chuvalchanglarni tabiatdagi va inson
hayotidagi rolini jamiyatga uqtirish va shu orqali ularga bo’ladigan
tazyiqlarni oldini olish. Kamayib borayotgan turlarni ertaroq aniqlash va
ularni muhofazaga olish. Shu bilan birga yassi chuvalchanglarni tabiatdagi
o’rnini chuqurroq tahlil qilish va buni namoyish qilish.
Mavzuning vazifasi. O’quvchilar orasida so‘rg‘ichli chuvalchanglar haqidagi
bilimlarini oshirish. Ularni asrab avaylash va insonlar orasida yassi chuvalchanglarning ahamiyati haqida so’zlab berish.
Muhim, qiziqarli ma‘lumotlarga ega bo‘lgan o’quvchilarda Tabiatga,
Vataniga, o‘qitilayotgan faniga bo‘lgan dunyo qarashi kengayadi, bilim
darajasi chuqurlashadi. Natijada o‘quvchilar ongida milliy istiqlol g‘oyasi,
vatanparvarlik, ekologik, estetik va iqtisodiy tarbiya, ekologik madaniyat
shakllanib boradi.

II.1. SO‘RG‘IChLILAR (TREMATODA) SINFI tuzilishi va hayot kechirishi
So‘rg‘ichlilar sinfiga 400 dan ortiq tur kiradi. Hamma vakillari umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning ichki organlarida parazit yashaydi. Kattaligi bir necha mm, ba’zan bir necha sm gacha, baliqlarda parazitlik qiladigan ayrim so‘rg‘ichlilarning uzunligi 1,5 mga yetadi. (Didymozoidae oilasi turlari).
Tuzilishi. Tana shakli kiprikli chuvalchanglarga o‘xshash bargsimon, lekin parazit yashashga moslanish belgilari mavjud. Yassi tanasining sirtlda kipriklari bo‘lmaydi; og‘iz va qorin so‘rg‘ichi deb ataladigan ikkita so‘rg‘ichlari yordamida yopishib yashaydi. Og‘iz so‘rg‘ichi tanasi oldingi uchidabo‘lib, uning o‘rtasida og‘iz teshigi joylashgan, og‘iz so‘rg‘ichidan orqarokda joylashgan, qorin so‘rg‘ichi faqat yopishish uchun xizmat qiladi. Maxsus muskullarning qisqarishi va bo‘shashi tufayli so‘rg‘ichlar xaltasi kengayib yoki torayib va parazit xo‘jayin organlariga yopishib oladi.
Trematodalar sinfi vakillari ham monogeneyalar singari kiprikli chuvalchanglardan kelib chiqqan. Ammo ular barcha umurtqalilar - baliqlar, amfibiyalar, reptiliyalar, qushlar va sut emizuvchilar, shu jumladan odamlarning hamda umurtqasizlarning ichki parazitlari hisoblanadi. Bu sinf haqidagi dastlabki ma'lumotlar 17-asrning o'rtalarida paydo bo'lgan. Taniqli italiyalik olim Redi birinchi marta qoramollar jigarida jigar qurtini topib, uning tuzilishini o'rganadi. Shved olimi K. Linney trematodalaming 40 dan ortiq turini o'rganib, birinchi marta trematodalar sinfiga asos solgan. 1819-yili mashhur gelmintolog olim K.A. Rudolfi 220 dan ortiq trematodalar turini o'rganadi. Trematodalarni har tomonlama o'rganishda rus olimlari yetakchi rol o'ynaydi. Akademik K.I. Skryabin o'z sho-girdlari bilan trematodalar bo'yicha 26 tomlik kapital asarlar yozgan. Hozirgi vaqtda trematodalar, ya'ni so'rg'ichlilar sinfiga 5000 dan ortiq tur kiradi, shulardan qariyb 50% i baliqlarda qolganlari esa boshqa umurtqalilarda parazitlik qiladi. Odamlarda ularning 30 ga yaqin turi uchraydi. Trematodalar o’z xo’jayinlarining hazm organlarida, jigar va jigar o’t yo’llarida, qon tomirlarida va boshqa ichki organlarda parazit holda yashaydi. Bu sinfga kiruvchilarning hammasi endoparazitlar hisoblanadi.
Trematodalarning ko’pchiligi bargsimon shaklga ega. Ammo ular orasida noksimon, ipsimon shaklga ega bo’lganlari ham uchraydi. Trematodalarning tana uzunligi 0,1 mm dan 10-15 sm gacha yetadi. Akulalarning og’iz bo’shlig’ida parazitlik qiladigan ayrim so'rg'ichlilarning uzunligi 1,5 m ga yetadi(Didymozoidae oilasi turlari).
Tana qoplag'ichi tegument deb ataladigan kipriksiz epiteliydan iborat. Epiteliyning sirtqi qavati yadrosiz sitoplazmatik plastinkadan iborat. Bu qavat hujayralar juda ko'p mitoxondriylar va vakuollarga ega, lekin hujayralar o'rtasida chegara yo'qolib, sinsitiy hosil qiladi. Epiteliy sirtidagi har xil pixlar qo'shimcha yopishuv organi hisoblanadi. Sitoplazmatik ipchalar yordamida tegument qavati sitoplazmaning parenximasiga botib turadigan yadroli qismi bilan bog'langan. Tegument ostida bazal membrana va uning ostida halqali-bo'ylama muskullar joylashadi.
Hazm sistemasi ektodermali oldingi ichak (og’iz, tomoq, qizilo’ngach) va entodermali o’rta ichakdan iborat. Yirik vakillarida ichak kuchli tarmoqlangan bo’lsa, birmuncha mayda turlarida ikkita yon nayidan tuzilgan. Ichaklarining uchlari berk. Og’zi tananing oldingi qismida, og’iz so’rg’ichining ostida joylashgan(19- rasm).
Ayirish sistemasi protonefridiy tipida bo'lib, odatda bir juft yig'uvchi naylar va ulardan tarqaladigan juda ko'p naychalardan iborat. Naylar siydik pufagiga, pufak esa tashqariga ochiladi. Nafas olish va qon aylanish sistemalariga ega emas.
Nerv sistemasi ortogon tipda tuzilgan bo'lib, bir juft miya gangliylaridan hamda ulardan oldinga va orqaga ketadigan uch juft bo'ylama nerv tomirlaridan iborat. Nerv tomirlari ko'ndalang nerv tolalar bilan qo'shilgan. Bo'ylama nervlardan ayniqsa, qorin nerv tomiri yaxshi rivojlangan.
Sezgi organlari voyaga yettan davrida rivojlanmagan, suvda erkin suzib yuradigan lichinkalarning bir yoki ikki juft oddiy ko'zchalari-teri retseptorlari bo'ladi. Endoparazitizmga o’tish tufayli ko’zlari yo’qolgan.
Trematodalarning ko’pchiligi germafrodit. Ular ichida faqat qon parazitlari - shistosomalar ayrim jinslidir.