Mundarija kirish 5 I bob. Badiiy matnning o‘rganilish tarixi 11

2.2. Badiiy matnlarning lingvopoetik tahlili imkoniyatlari

Lingvopoetika badiiy qurilmaning u yoki bu badiiy yoki she’riy qurilmaning o‘zgarmas lingvopoetik xususiyatlarini kashf etadigan tipologik tadqiqotdir. Ushbu turdagi lingvopoetik tadqiqotlarni amalga oshirish uchun qurilma ta’sir funksiyasini bajaradigan lingvistik birlik bo‘lishi kerak va u juda ko‘p sonli matnlarda muntazam ravishda ishlatilishi kerak. Shekspir dramalarida konnotativ atributiv so‘z birikmalarini lingvopoetik o‘rganish A.A.Lipgart lingvopoetik funksiya va lingvopoetik qiymat toifalarini, u yoki bu badiiy qurilmaning estetik effekt yaratishga qo‘shgan hissasini baholashga yordam beradigan lingvopoetikaning ikkita asosiy toifasini yaratdi. Lingvopoetik qiymat-bu stilistik jihatdan belgilangan lingvistik birlikning semantik va metasemiotik potensiali berilgan kontekstda amalga oshirilish darajasi. Lingvopoetik qiymat toifasi uchta kategorial shakldan iborat-avtomatlashtirish, lingvopoetik jihatdan to‘g‘ri foydalanish va oldindan belgilash. Lingvopoetik funksiya bu stilistik jihatdan belgilangan elementning matn o‘quvchiga beradigan estetik effektini yaratishda o‘ynaydigan roli.
Lingvopoetik qarama-qarshilik tahlil qilinayotgan matnlarda ishlatiladigan stilistik jihatdan belgilangan lingvistik elementlarning nisbiy qiymatini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Usul mazmuni va rasmiy, funksional-stilistik xususiyatlari jihatidan o‘xshash bo‘lgan ikki yoki undan ortiq badiiy matnlarni taqqoslashga asoslangan.
Hikoya turlarining lingvopoetikasi qarama-qarshilik va tipologik tadqiqotlar tamoyillarini birlashtiradi va hikoya turlari nazariyasiga asoslanadi. Hikoya turlarini u yoki bu badiiy tarkibni ko‘rsatish vositasi sifatida tushunish mumkin. Ular shartli xususiyatlari jihatidan farq qiladi va bu farq ularning lingvistik xususiyatlarida: ya’ni stilistik jihatdan belgilangan lingvistik birliklarni tanlashda va ularning lingvopoetik salohiyati qay darajada amalga oshirilishida aks etadi. Buyuk ma’rifatparvar yozuvchi Abdurauf Fitrat “Adabiyot qoidalari” qo‘llanmasida shunday yozgan edi: “Agar tasviriy san’atdagi buyumlar(materiallar) tovush va ohang bo‘lsa, tasviriy san’at musiqiydir; agar ranglar, chiziqlar bo‘lsa, bu rasm bo‘ladi; tosh yoki boshqa turli xil minerallar haykaltaroshlik bo‘ladi; agar u yog‘och, g‘isht, ganj, er bo‘lsa, u arxitektura bo‘ladi; va tana va yuzning harakatlari(yuz ifodalari) va harakatlar o‘yin(raqslar)bo‘ladi; va nutq, jumla va so‘z adabiyotga aylanadi”¹⁶ va adabiyotni quyidagicha belgilaydi: “Adabiyot bizning fikrlarimiz va his-tuyg‘ularimizdagi to‘lqinlarni so‘zlar va jumlalar yordamida tasvirlash va boshqalarda bir xil to‘lqinlarni yaratishdan iborat.”¹⁷
Taniqli o‘zbek adabiyotshunosi O. Sharafiddinov “Adabiyot tildan boshlanadi” maqolasida shunday yozadi: “Rangsiz tasviriy san’at va ohangsiz musiqa bo‘lmaganidek, tilsiz adabiyot ham bo‘lmaydi. Adabiyot insoniyat fani deb ataladi. Darhaqiqat, yozuvchi turli xil insoniy xarakterlarni o‘rganadi va jamiyat rivojiga yordam beradigan muhim haqiqatlarni kashf etadi. Biroq, bularning barchasi adabiyotda til orqali amalga oshiriladi.”¹⁸ Bu yerda buyuk adib va adabiyotshunos P. Qodirovning quyidagi so‘zlari ayniqsa diqqatga sazovordir: “Haykallar mis va marmardan, binolar g‘isht, shisha va po‘latdan qurilgan. Adabiy asarda mis, marmar, po‘lat va g‘isht o‘rniga badiiy so‘z ishlatiladi. Adabiy asarning musiqa, rasm va ijodning boshqa sohalaridan farqi shundaki, u ohanglar, chiziqlar, ranglar orqali emas, balki so‘z orqali yaratiladi. Demak, badiiy til har qanday adabiy asarning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir.
Badiiy til nazariyasi adabiyot nazariyasi bilan bog‘liq savollarning birinchi qatorida.”¹⁹ Badiiy asarning birlamchi elementi ta’rifi bilan bog‘liq o‘xshash taqqoslashlar o‘tgan asrning boshidan beri boshqa taniqli tadqiqotchilar tomonidan eslatib o‘tilgan. O‘z davrining eng buyuk filologi V.M.Jirmunskiyning 1919-yilda nashr etilgan “Poetikaning vazifalari” maqolasida quyidagi fikrlarni ko‘rish mumkin: “Barcha san’at tabiiy dunyoga tegishli ma’lum materiallardan foydalanadi. San’at o‘z ixtiyoridagi usullar yordamida ushbu materialni maxsus qayta ishlashni amalga oshiradi; qayta ishlash natijasida tabiiy obyekt(material) estetik obyektning qiymatini oshiradi, san’at asariga aylanadi. Tabiatning xom ashyosi va tayyor san’at materiallarini taqqoslab, biz uni badiiy qayta ishlash usullarini aniqlaymiz. San’atni o‘rganishning vazifasi ma’lum bir asar, shoir yoki butun davrning badiiy texnikasini(tamoyillarini) tarixiy nuqtai nazardan yoki qiyosiy tizimli tartibda tasvirlashdir. Masalan, musiqa asarida u yoki bu bir vaqtda va ketma-ketlikda bo‘lgan ritm, ohang va uyg‘unlikning badiiy shakllariga tushib, muqarrar - nisbiy va mutlaq balandlikka, ma’lum bir davomiylikka va kuchga ega bo‘lgan tovushlar musiqa materialidir. Rangli tasvirning materiali rangli tasvir shakllari sifatida chizilgan ko‘rinadigan shakllar bo‘lib, ular tekislikda bo‘yoq chiziqlari va dog‘lari kombinatsiyasi sifatida joylashgan. She’riyatni o‘rganish, boshqa har qanday san’atni o‘rganish singari, uning materialini va ushbu materialdan badiiy asar yaratish vositalarini aniqlashni talab qiladi.”²⁰Bu boradagi fikrlarini davom ettirib, V. M. Jirmunskiy filologiyada “She'riyat materiali-bu tasvirlar” kabi eski qarashlarning nomuvofiqligini isbotlaydi va quyidagicha ta’kidlaydi: She’riyat materiali tasvirlar emas, hissiyotlar emas, balki so‘zlardir. Taniqli filolog G.V.Stepanov ta’kidlaganidek, “Til materiallari rassomlar tomonidan ishlatiladigan barcha boshqa materiallardan(marmar, bo‘yoqlar, yog‘och, granit, musiqadagi tovushlar va boshqalar) moddiy va ideal jihatlar mavjudligi bilan farq qiladi.” Til ma’lum bir moddiy shakl va mazmun, semantik birlik sifatida uning birliklari badiiy adabiyotga kiritilishidan oldin ham mavjud bo‘lgan. So‘zlar, iboralar, jumlalar kabi til birliklari o‘ziga xos leksik va grammatik ma’noga ega bo‘lib, yozuvchining badiiy maqsadiga bo‘ysunadigan holatda tegishli badiiy va estetik tarkibni aniqlash va ifodalashga xizmat qiladi. Shunday qilib, allaqachon ma’noga ega bo‘lgan lingvistik birliklar badiiy asarning lingvistik to‘qimasini shakllantiradi, rassomning badiiy qobiliyatiga muvofiq yangi, noyob badiiy ma’nolarni rivojlantiradi. Badiiy asarning tili shunday murakkab va noyob hodisadir. Tilshunoslik, umuman olganda, filologiya tarixida uni o‘rganishda turli xil yondashuvlardan foydalanilgan. Vinogradov butun umri davomida adabiy asarlar tilini o‘rgangan Vinogradov “Adabiy til fani va uning vazifalari” ma’ruzasida “til” so‘zi badiiy adabiyot tilini muhokama qilishda ikki ma'noda ishlatilishini ta’kidlaydi, ya’ni: 1)u yoki bu milliy til tizimini aks ettiruvchi “nutq” yoki “matn”ning ma’nosi(adabiy til tarixi, tarixiy grammatika va leksikologiya bo‘yicha tahlil materiallari); 2)badiiy ifoda vositalari tizimi ma’nosida “san’at tili”. Adabiy asar tilining bunday ikki xil talqini va adabiy asar tilini o‘rganishda ikki xil yondashuv mavjudligi boshqa xorijiy olimlar tomonidan ham qayd etilgan. Tilning hozirgi holati, undagi tegishli hodisalarni tahlil qilish va o‘rganish ham bundan mustasno emas. Bunda badiiy asarlar va yozma yodgorliklar tili faqat shu maqsadda tadqiqot uchun material bo‘lib xizmat qiladi. Bugungi o‘zbek tiliga oid ko‘pgina zamonaviy tadqiqotlarda tahlil qilingan materialning manbai tabiiy ravishda o‘zbek yozuvchilarining asarlari hisoblanadi. Tilning holati, uning turli hodisalari, qonun va qoidalarni tavsiflovchi darsliklar va boshqa o‘quv qo‘llanmalari ham badiiy asarlardan asosiy faktik materialni oladi(albatta, boshqa manbalar ham bor). Til tarixini tavsiflash va o‘rganishda ushbu yo‘l, ya’ni yozma yodgorliklar, tegishli davrdagi adabiy va badiiy asarlar tiliga asoslanib, eng qadimgi va eng kuchli lingvistik an’ana sifatida yashaydi. Bu yo‘nalishda o‘zbek tilshunosligida ko‘plab fundamental tadqiqotlar yaratilgan. Ma’lumki, bunday sohalardagi tadqiqotlarning asosiy maqsadi davr tilining xususiyatlarini aniqlash, o‘sha davrda oddiy odamlar tilida, xususan, ma’lum bir asar tilida ma’lum bir hodisaning namoyon bo‘lishini kuzatish va shu asosda tildagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq namunalarni aniqlash hisoblanadi. Bu yozuvchining badiiy tili mahoratini o‘rganish emas, ya'ni adabiy-badiiy asarni tugallangan badiiy asar, estetik bir butunlik sifatida o‘rganish hisoblanadi.