Mundarija kirish 5 I bob. Badiiy matnning o‘rganilish tarixi 11

2.3. Lingvopoetik tahlilning maqsad va vazifalari

Milliy tilning rivojlanishi, adabiy tilning shakllanishi, til hodisasining mohiyati va ilmiy-amaliy xulosalarni rivojlantirish hisoblanadi. Shuni unutmaslik kerakki, boshqa sohalardagi tadqiqotlarni ushbu yo‘nalishdagi ilmiy izlanishlarsiz, ilmiy-nazariy umumlashma va xulosalarsiz tasavvur qilish qiyin. Aniqrog‘i, badiiy asar tilini “san’at tili” ma’nosida talqin qilish, tahlil qilish va o‘rganish va tegishli xulosalar chiqarish maqsadga muvofiqdir. Badiiy asar tilini “stilistik jihat”dan o‘rganish bu maqsadni ko‘zlaydi, ammo bu maqsadga erishish har doim ham oson emas. Ayni paytda muammo tilning turli funksiyalarga ega ekanligi bilan bog‘liq. Fon der Gabelenz 1891-yilda nashr etilgan kitobida: “Til-bu qismlarga bo‘lingan fikrning ifodasi, fikr esa tushunchalar birlashmasidir. Ammo inson tili nafaqat tegishli tushunchalarni va ularning mantiqiy munosabatlarini, balki so‘zlovchining o‘z fikrlariga munosabatini ham ifoda etishni xohlaydi; men nafaqat biror narsa aytishni, balki o‘zimni ifoda etishni ham xohlayman va shu tarzda mantiqiy omilgapsixologik omil qo‘shiladi, uni har tomonlama to‘ydiradi.”²¹ Taniqli rus filologi R. A. Budagov o‘zining “Badiiy asar tili” maqolasida yozuvchining badiiy asardagi tili favqulodda kuchga ega ekanligini ta’kidlab, o‘quvchiga nafaqat mafkuraviy, balki estetik jihatdan ham ta’sir o‘tkazish istagi bilan maxsus qo‘shimcha vazifani bajarishi haqida aytgan. O‘zbek filologiyasining ko‘p asrlik boy tarixida badiiy til muammosiga e’tibor hech qachon susaymagan. Buyuk Alisher Navoiyning “Muhokamatul lug‘atayn” risolasini olaylik. M.Qodirov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “Muhokamatul lug‘atayn” tilshunoslar va adabiyotshunoslar uchun namuna bo‘lib xizmat qiladigan yana bir xususiyatga ega. Navoiy ijodida u til masalalarini adabiyot-san’atdan alohida ko‘rib chiqmaydi, balki tilning xususiyatlarini badiiy nutq talabi sifatida ko‘rib chiqadi. Agar biz ushbu asarni sinchkovlik bilan o‘rgansak, til va adabiyot fanidagi hozirgi inqiroz sabablarini payqay boshlaymiz. Bu va boshqa ko‘plab asarlarida Navoiy so‘z, ma’no va san’at masalalariga katta mas'uliyat bilan yondashgan. Adabiyotda tilning “bezatilgan shakli”ni ko‘rgan Fitrat o‘zining “Adabiyot qoidalari” asarida badiiy tilning xususiyatlari, uslub, badiiy san’at bilan bog‘liq muammolar va ularning ijodida lingvistik vositalarning o‘rni, badiiy tilning ruxsat etilgan va yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan jihatlari kabi masalalarni ko‘rib chiqdi. San’at asarlari tilidan olingan asarlar haqiqiy misollarda juda ehtiyotkorlik bilan tahlil qilinadi. 20-asrning birinchi yarmidagi zamonaviy o‘zbek filologiyasida badiiy asarlar tilini ilmiy o‘rganishning boshlanishi ikki buyuk olim - adabiyotshunos va yozuvchi Izzat Sulton va atoqli tilshunos Ayub nomlari bilan bog‘liqdir. Ular badiiy tilni o‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari va tamoyillarini adabiy tanqid va tilshunoslik nuqtai nazaridan ko‘rsatishga harakat qilishdi. Buyuk tilshunos olim Q.Abduraxmonov “Adabiy asar tilini o‘rganish to‘g‘risida” maqolasida adabiy asar tilini o‘rganishning o‘ziga xos usullarini belgilab berdi. Olimning ta’kidlashicha, ko‘p hollarda asar tili ustida ishlayotganda “Tanqidchilar yoki o‘qituvchilar asarni tahlil qilib, asar personajlarini salbiy va ijobiylarga ajratib, cheklab qo‘yishadi. Ularning har birining xususiyatlariga, asar tiliga, ushbu tilning mazmunga bo‘lgan munosabatiga, voqealarni tasvirlash uchun qanday badiiy tildan foydalanilganiga, vositalardan foydalanishga, yozuvchining ushbu sohadagi yutuqlari va kamchiliklariga e’tibor berilmaydi(yoki bunday tahlil oxirida, ular asar tili haqida muhim bo‘lmagan bir necha so‘z aytish bilan cheklanadi).”²² Muallif badiiy asar tilini shu tarzda tekshirish noto‘g‘ri ekanligini aniq ko‘rsatdi va badiiy tilni o‘rganishda e'tiborga olinishi kerak bo‘lgan jihatlarni izchil ko‘rsatib berdi. Maqoladagi quyidagi faktik fikrlar ham e’tiborga loyiqdir: “Shuni esda tutish kerakki, asar tilini tahlil qilish asar mazmunini tahlil qilgandan keyin amalga oshirilmasligi kerak, balki uning mazmunini tahlil qilish bilan bir vaqtda amalga oshirilishi kerak. Yozuvchi milliy tilning boy imkoniyatlaridan foydalangan holda adabiy tilni boyitadi va takomillashtiradi. Asosiy vazifalardan biri yozuvchining ushbu imkoniyatlardan qanday foydalanganligini o‘rganishdir”.²³ Ko‘tarilgan masalalar bo‘yicha asosiy xulosalarni shartli ravishda quyidagicha shakllantirish mumkin:
1.Badiiy asar tilini tahlil qilish uning mazmunini tahlil qilish bilan birga amalga oshirilishi kerak.
2.Har qanday badiiy asarning tilini o‘rganish va u haqida xulosa chiqarish uchun yozuvchi yashagan davrni, tarixiy sharoitni, asarni yozish sababi va jarayonini, yozuvchining maqsadini chuqur o‘rganish kerak.
3.Adabiy asar tilini yozuvchining boshqa asarlari tili bilan solishtirganda o‘rganish kerak.
4.Badiiy asarda ishlatiladigan birliklarning tematik, semantik, stilistik, grammatik, tarixiy-genetik toifalarini ishlab chiqish va asar uchun maxsus so‘z boyligini rivojlantirish kerak.
5.Yozuvchi jonli so‘zlashuv va an’anaviy adabiy tildan qanday foydalanganligini aniqlash va asarning leksik va semantik xususiyatlarini tahlil qilish kerak.
6.Vizual vositalardan foydalanishda yozuvchining mahoratini aniqlash.
7.So‘zlarning ma’nosidagi o‘zgarishlarni aniqlash.
8.So‘zning semantik guruhlarini ishga kiritishni o‘rganish.
9. Asarning sintaktik tuzilishi bilan bog‘liq kuzatishlar qilish.
10.Nutq uslubi va stilizatsiya muammosini o‘rganish.
Tabiiyki, maqoladagi ushbu xulosalarning asosiy qismi badiiy asar tilida namoyon bo‘ladigan badiiylik bilan bog‘liq xususiyatlarni aniqlashga yordam beradi. O‘zbek tilshunosligida badiiy til muammolari, badiiy nutq uslubi, alohida yozuvchilarasarlarining tili va uslubini o‘rganishga bag‘ishlangan juda ko‘p ilmiy
tadqiqotlar mavjud bo‘lib, ularning aksariyati ilmiy qarorlarining puxtaligi va asosliligi bilan ajralib turadi. Masalan, bir qator asarlarda Alisher Navoiyning nasri va she’riyati tili badiiy mahorat nuqtai nazaridan o‘rganilgan, buyuk mutafakkirning badiiy uslubiga xos lingvistik vositalar va og‘zaki san’at mohiyatini ochib berishga harakat qilingan. Shu o‘rinda P.Qodirovning quyidagi so‘zlari diqqatga sazovordir: “Ba’zi tilshunoslar badiiy asar tilini estetika qonunlari nuqtai nazaridan o‘rganish kerakligini unutishadi. Yozuvchining badiiy til yordamida obraz va personajlarni qanday yaratishini tahlil qilish o‘rniga, ular muallifning lug‘at, semantika va sintaksis qoidalariga qanday rioya qilganini aytib berish bilan cheklanadilar. Albatta, yozuvchi savodli bo‘lishi, grammatika qoidalarini bilishi kerak. Ammo yozuvchidan faqat buni talab qilish unga juda ibtidoiy munosabatda bo‘lishni anglatadi. Umuman olganda, badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlarini lingvistik terminologiya va qoidalar yordamida ochib bo‘lmaydi. Lingvistik tahlil faqat badiiy asar tilining tilshunoslik fani uchun zarur bo‘lgan tomonlarini ochib beradi. Lekin badiiy asarning tili ... adabiy asarning boshqa barcha tarkibiy qismlari bilan uyg‘unlikda yashaydi. Shuning uchun badiiy tilning g‘oyaviy-estetik xususiyatlarini adabiy tanqidga xos usullar bilan o‘rganish zarur.”²⁴ Axir, nafaqat badiiy asarlar tilida, balki har qanday nutqda ham leksik-semantik va grammatik qoidalarga rioya qilish, nutqni to‘g‘ri qurish kerak. Zero, “Nutqning to‘g‘riligi nutq madaniyati ta’limotining markaziy masalasidir. Madaniy nutqning boshqa barcha kommunikativ fazilatlari, agar bu to‘g‘rilik mavjud bo‘lsa, namoyon bo‘lishi mumkin. Darhaqiqat, aniqlik yoki mantiq, ekspressivlik yoki nutqning boyligi haqida noto‘g‘ri gapirish mumkin emas. Aytish joizki, nutqning to‘g‘riligi boshqa barcha kommunikativ fazilatlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun nutqning to‘g‘riligi nutq madaniyatidagi birinchi qadamdir va maktabda ona tilini o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarda to‘g‘ri nutq ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga qaratilgan.”²⁵ To‘g‘ri, ayrim badiiy asarlar tilidagi xatolar, noaniqliklar va stilistik xususiyatlarni tilshunos ham, umuman filolog ham e’tiborsiz qoldirmasligi kerak, ammo badiiy til qonunlarini o‘rganish bu darajadan, nutqning oddiy arifmetikasidan ancha yuqori bo‘lishi kerak. Shuni ham ta’kidlash kerakki, yuqorida qayd etilgan “Badiiy asar tili adabiy asarning boshqa barcha tarkibiy qismlari bilan uyg‘unlikda yashaydi. Shuning uchun badiiy tilning g‘oyaviy-estetik xususiyatlarini adabiy tanqidga xos usullardan foydalangan holda o‘rganish zarur”. Chunki, materialning mohiyati va tarkibini bilmasdan, ushbu materialdan sog‘lom tuzilmani qurish mumkin emasligini isbotlash yoki qurilgan strukturaning yaroqliligini baholash vaqtni behuda sarflashdir. Bundan tashqari, adabiy tanqidda badiiy asarlar tilini chuqur va talab darajasida o‘rganadigan tadqiqotlar unchalik ko‘p emas. Mashhur so‘z rassomi Said Ahmadning bu so‘zlari e'tiborga loyiqdir, chunki ular bir xil haqiqatni ochiq aks ettiradi: “Yozuvchi so‘zning rassomi deb ataladi. Ko‘pgina kitoblarimizda bu go‘zal tilning ohanglari va ranglari yo‘q. Negadir adabiyotshunoslarimiz yozuvchi tiliga unchalik ahamiyat bermaydilar.”²⁶ Buning uchun tadqiqotchi uchun hal qiluvchi omil ming yillar davomida shakllangan, takomillashtirilgan, mantiq va san’at bilan to‘yingan til va adabiyot qonunlarini to‘ldirish qobiliyatidir. Chunki kattami yoki kichik, qalinmi yoki ingichka adyol bitta. Uni qanday ifodalash, o‘quvchiga qanday badiiy ta’sir qilish bu yozuvchining mahoratiga bog‘liq. Xuddi shu adyolni bo‘lishish filologik faoliyatda tilshunos va adabiyotshunosning taqdiridir.