Mundarija kirish 5 I bob. Badiiy matnning o‘rganilish tarixi 11

III BOB. BADIIY MATNLARNING LINGVOPOETIK O‘RGANILISH IMKONIYATLARIGA QIYOSIY YONDASHUV

3.1.O‘zbek va ingliz tilidagi badiiy matnlarning xususiyatlari

Hozirgi vaqtda badiiy matnlarni lingvopoetik tahlil qilishning bir necha usullari mavjud: uch darajali tahlil, badiiy texnikaning lingvopoetikasi, lingvopoetik taqqoslash va lingvopoetik tabaqalanish, ularning har biri o‘ziga xos maqsad va vazifalarga ega. Shunday qilib, uch bosqichli tahlil bitta badiiy matnning lingvopoetik xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan va matn ichidagi rivoyat turlarini ta’kidlashni o‘z ichiga olmaydi. Bunday tahlil davomida tadqiqotchi avval matnda ishlatiladigan til birliklarining semantik xususiyatlarini, so‘ngra ularning metasemiotik ma’nosini(“hissiy-ekspressiv-baholovchi ohanglar” yoki konnotatsiyalar) V.Y.Zadornovaning so‘zlariga ko‘ra, semantik daraja badiiy asarning fonidir, unda uning barcha elementlari til tizimining bir qismi sifatida ko‘rib chiqiladi. Badiiy asar kontekstida til birliklari o‘ziga xos hayot kechirishadi, oxiri, uchinchi-metametasemiotik(lingvopoetik) darajada, semantik va metasemiotik(lingvostilistik) tahlilda olingan barcha kerakli ma’lumotlarga ega, tadqiqotchi kontekstdagi stilistik yorliqli til birliklarining lingvopoetik rolini baholaydi.Umuman olganda, she’riyat haqidagi har qanday munozarada bu san’atdagi musiqiylik, tovush ohangdorligi masalasi, hatto qofiyasiz she’riyat haqida gapiradigan bo‘lsak ham, hech qachon muhokama mavzusi bo‘lmagan. I.Mirzayev ba’zan qofiyaning semantik jihatlarini ortiqcha baholaydi degan taassurot paydo bo‘ladi. Masalan, u “qofiya o‘zining kompozitsion va mazmunli tabiatida to‘liq tugallangan nutq blokidir”³⁷ deb hisoblaydi. Aslida, bu har doim ham shunday emas.
Misol uchun,
Bolalik kunlarimda,
Uyqusiz tunlarimda
Ko‘p ertak eshitganman,
So‘ylab berardi buvim (H. Olimjon)³⁸
buvim menga parchaning birinchi ikki satrini aytib berdi(mening kunlarimda-mening kunlarimda kechalari), shuning uchun bu ikki satr bitta kompozitsion blok bo‘lishi mumkin, ammo ma’lumot va mazmun jihatidan to‘liq nutq bloki bo‘lishi mumkin emas. Shu bilan birga, qofiya emas, balki qofiyali so‘zlarning o‘zi, balki qofiyali so‘zlar tegishli oyatlardagi so‘zlar bilan birgalikda nutq blokini tashkil qiladi, ammo bu blok umuman matn nuqtai nazaridan “to‘liq” bo‘lishi mumkin emas.
Lipgart o‘quvchining e’tiborini ular ishlatiladigan umumiy rivoyat kontekstiga va iboralarning tarkibiy qismlari tomonidan amalga oshiriladigan metametasemiotik(lingvopoetik) xususiyatlar hajmi va rivoyat boshlanishi matnda qanchalik dinamik ifodalanganligi o‘rtasidagi munosabatlarga qaratadi.
Badiiy matnlarni lingvopoetik tadqiq qilishning uchinchi usuli-lingvopoetik taqqoslash-bir-biridan mustaqil matnlarning lingopoetik xususiyatlarini, shuningdek asl va “ikkilamchi” matnlarni(uning tarjimalari, moslashuvlari va parodiyalari) qiyosiy o‘rganish uchun mo‘ljallangan.
Metametasemiotik darajada kontekstda stilistik jihatdan belgilangan til birliklarining g‘oyaviy-badiiy mazmuni va ularning estetik effekt yaratishdagi roli o‘rganiladi.
Butun matn darajasida va unda ishlatiladigan barcha stilistik belgilangan til birliklarining lingvopoetik xususiyatlarini asar kontekstida ko‘rib chiqing, bu ushbu usulning ko‘lamini sezilarli darajada kengaytiradi. Biroq, asl nusxani va uning tarjimasini taqqoslash har doim ham zarur emas, shuning uchun lingvopoetik tadqiqotning ushbu usuli ham cheklangan doiraga ega. Lingvopoetik taqqoslashda matnning rivoyat turi masalasi texnikaning o‘ziga xos xususiyati tufayli qo‘yilmaydi, bu matnning o‘ziga xos xususiyatlarini badiiy texnika to‘plami sifatida tushunishdan iborat, ammo estetik effekt yaratish uchun u yoki bu rivoyat turi doirasida qabulning roli bilan bog‘liq emas.
Rivoyat turlarining lingvopoetikasi nafaqat alohida matnni, balki bir vaqtning o‘zida bir nechta matnlarni, ularning stilistik va mazmunli xususiyatlaridan farqli o‘laroq, ularning badiiy o‘ziga xosligini-matnlarni bir-biridan ajratib turadigan narsani, ta’sir qilish funksiyasining elementlarini aniqlashga imkon beradi. Ular muallifning g‘oyaviy-badiiy niyatini etkazishda va estetik effekt yaratishda ishtirok etadilar. Shunday qilib, rivoyat turlarining lingvopoetikasi o‘z oldiga butunlay boshqa muammolarni qo‘yadi va hal qiladi. Uch darajali tahlilga o‘xshab, bu sizga bitta matnning badiiy o‘ziga xosligini, uning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga va shu bilan birga o‘rganilayotgan matnni boshqa matn bilan taqqoslashga imkon beradi.
Lingvopoetikada “tabaqalanish” deganda “bitta stilistik dominant atrofida go‘yo bitta kalitda yozilgan qatlamlar, qatlamlar yoki qatlamlarning dizayni, badiiy-majoziy va leksik-grammatik tuzilishi va uslub xususiyatlari bo‘yicha yagona”ni ajratish tushuniladi. Biroq, lingvopoetik taqqoslashdan farqli o‘laroq, hikoya turlarining lingvopoetikasi stilistik va tematik jihatdan o‘xshash bo‘lmagan matnlarni taqqoslashga imkon beradi. Hikoya turlarining lingvopoetikasi lingvopoetik tadqiqotlar tarixida to‘plangan ijobiy tajribalarni hisobga oladi va shu bilan birga lingvopoetik tahlil usullarini takomillashtirish yo‘lidagi muhim qadamdir.Agar biz matnning shakli, tuzilishi, uning lingvistik xususiyatlarini o‘rganmoqchi bo‘lsak, unda bu matnning lingvistik tahlili bo‘ladi. Agar biz diqqatimizni lug‘at va frazeologiyaga qaratsak, bu leksik va frazeologik tahlil bo‘ladi. Matnni mazmuni va shakli jihatidan ularning birligida tahlil qilish-bu adabiyot olimpiadasining vazifasi bo‘lgan yaxlit yoki kompleks tahlil. Matnni lingvistik tahlil qilish sxemasi sizning oldingizda qanday nutq matni bor(Rivoyat, tavsif, mulohaza, ularning kombinatsiyasi; matnning janr xususiyatlari)?; matnning tarkibi qanday(semantik qismlar soni, ushbu qismlarning mikrotemalari)?; matn jumlalari o‘rtasidagi aloqaning tabiati qanday(zanjirli, parallel yoki aralash)?; matndagi jumlalar orasidagi aloqa qanday vositalar yordamida amalga oshiriladi(leksik va grammatik)?; matn qaysi nutq uslubiga tegishli(berilgan matnning umumiy stilistik xususiyatlari)?; matn mavzusi nima?; mavzuning birligi tilning qanday vositalari orqali uzatiladi(leksik, morfologik, sintaktik va boshqa ekspresivlik vositalari)?; matn g‘oyasi nima(asosiy fikr)? Matnda tahlil qilinishi mumkin bo‘lgan asosiy xususiyatlar ushbu matnning umumiy stilistik xususiyatlari, matnning janr xususiyatlari, ekspressivlikning leksik vositalari, badiiy va jurnalistik uslublarga xos bo‘lgan badiiy ekspressivlik vositalari, fonetik daraja-ovozli majoziy vositalar, ekspressivlikning morfologik vositalari, ekspressivlikning sintaktik vositalari; matnni lingvistik tahlil qilish misoli asar yoki matnni lingvistik tahlil qilish matnning shakli, tuzilishi, shuningdek uning lingvistik xususiyatlarini o‘rganish maqsadida amalga oshiriladi. U rus tili darslarida o‘tkaziladi va talaba tomonidan matnni lingvistik tashkil etish xususiyatlarining ma’nosi va qarashlarini tushunish darajasini, shuningdek talabaning o‘z kuzatuvlarini taqdim etish qobiliyatini, nazariy material va terminologiyani bilish darajasini ko‘rsatadi.
3.2. Ingliz va o‘zbek tilidagi badiiy matnlarni qiyosiy tadqiq qilishning ahamiyati
Badiiy matnlarni tadqiq qilishning lingvopoetik usullari orasida hikoya turlarining lingvopoetikasi alohida o‘rin tutadi. Bu A.A.Lipgart tomonidan birinchi marta ishlab chiqilgan rivoyat turlari nazariyasiga asoslangan lingvopoetik tadqiqotning yangi usuli, unga ko‘ra matndagi rivoyat voqealar(yoki vaziyatlar) tavsifi, mavhum mavzular bo‘yicha mulohaza yuritish yoki qahramonning irodasini ifoda etish bo‘lishi mumkin. Ushbu uchta lingvopoetikadagi rivoyatlar rivoyat turlari deb nomlanadi va mantiqiy-kontseptual jihatdan bir-biridan farq qiladigan, u yoki bu mafkuraviy va badiiy tarkibni yetkazish usullari sifatida tushuniladi, bu lingopoetik xususiyatlar yig‘indisida ifodalanadi: stilistik jihatdan belgilangan birliklar to‘plami va ushbu birliklarning potensial qiymatini amalga oshirish darajasi.
Shunday qilib, ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, har bir rivoyat turi o‘ziga xos mantiqiy-kontseptual xususiyatga va unga xos bo‘lgan maxsus lingvistik ifodaga ega bo‘lib, uni o‘rganish rivoyat turlarining lingvopoetikasi bilan shug‘ullanadi. O‘zbek adabiyotida hikoyanavis Abdulla Qahhor o‘zining sodda tilli, lekin chuqur ma’noga ega hikoyalari bilan mashxur. Uning hikoyalarida zamon, makon ruhi ufurib turadi, badiiy asar tili sodda, tushunarli, lekin shu bilan bir paytda chuqur ma’no yashiringan. Yozuvchining mahorati o‘z hikoyasida o‘quvchining paydo bo‘lib qolishiga yordam berishida yaqqol ko‘rinadi.
Abdulla Qahhor.
Oʻgʻri (hikoya)
Otning oʻlimi itning bayrami. Maqol . 1936y
Kampir tong qorongʻisida xamir qilgani turib hoʻkizidan xabar oldi. O!.. Hoʻkiz yoʻq, ogʻil koʻcha tomondan teshilgan… Dehqonning uyi kuysa kuysin, hoʻkizi yoʻqolmasin. Bir qop somon, oʻn-oʻn beshta xoda, bir arava qamish–uy, hoʻkiz topish uchun necha zamonlar qozonni suvga tashlab qoʻyish kerak boʻladi. Odamlar dod ovoziga oʻrganib qolgan: birovni eri uradi, birovning uyi xatga tushadi… Ammo kampirning dodiga odam tez toʻplandi. Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan ogʻil eshigi yonida turib dagʻ-dagʻ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi; koʻzlari javdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni koʻrmaydi. Xotinlar oʻgʻrini qargʻaydi, it huradi, tovuqlar qaqagʻlaydi. Kimdir shunday kichkina teshikdan hoʻkiz sigʻishiga aql ishonmasligi toʻgʻrisida kishilarga gap maʼqullaydi.³⁹
Mazkur asar 1936-yilda yozilgan bo‘lib, o‘zbek mashhur adibi, yozuvchilarning ichida eng iste’dodlisi deb hisoblanadigan hikoyanavis Abdulla Qahhor tomonidan yozilgan. Bu asarni o‘qish davomida biz o‘sha davrga tushib qolgandek bo‘lamiz, hikoya tili sodda, aniq va ravshan. Erta tongda kampir o‘rnidan turib, ilk qiladigan ishlaridan biri ho‘kizining holidan xabar olish. Ya’ni bunda biz uchun tushuniladigan narsa shuki, ularning eng kata boyligi ayni paytda mana shu ho‘kiz. O! bu so‘zdan keyin nimadir kutilmagan ro‘y berishini beixtiyor o‘quvchi tushunib yetadi va kutilganidek kutilmagan noxush xabar ho‘kiz joyida yo‘qolgani aytiladi. Bunda yozuvchining mahoratiga tan bermasdan iloji yo‘q. O‘sha davr holatiga bizni boshlab bordi, ularning ijtimoiy ahvoli haqida bir gap bilan ma’lumot berdi va kutilmagan noxush yangilik ular uchun qay darajada ahamiyatga ega ekanligini tushuntirib berdi. Oddiy, bo‘yoqdor bo‘lmagan so‘zlar yordamida ham yozuvchi hayoni shunday ochib berdi va tasvirlab berdiki, yozuvchining ijodiy iste’dodiga tan bermay iloji yo‘q.
Keyingi gapda og‘il ko‘cha tomondan teshilgani aytilib, ya’ni o‘g‘rilikka ishora qilinyapti. Dehqonning uyi kuysa kuysin, uning ho‘kizi yo‘qolmasin. Bitta bu gap bilan ho‘kiz ularning eng kata boyligi ekani, uyi zeb berilmagan oddiy ahvolda ekanligi, ho‘kiz uydan ustun qo‘yilgani haqida ma’lumot olishimiz mumkin. Endi ho‘kizni boqish uchun o‘zlari qancha payt och qolganliklariga ishora ketyapti: bir qop somon, oʻn-oʻn beshta xoda, bir arava qamish topish uchun qozonni necha paytlar suvga solib qo‘yish kerak bo‘ladi. Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan, birovning uyiga xat tushadi, ya’ni qoraxat, urushda xizmat qilayotgan turmush o‘rtog‘i, farzandi, jigaridan kelayotgan xabar haqida gap ketyapti. Ammo, kampirning ovoziga odam tez to‘plandi, ya’ni yozzuvchi baribir odamlar e’tibor berib hovliga tez yig‘ilishdi demoqchi. Qobil boboning ahvoli: yalangbosh, yaktachang, tizzlari dag‘-dag‘ titraydi, ya’ni bundan xarob ahvol bo‘lmasa kerak. Bu ahvolni tasavvurimizga keltirishimzni o‘zidayoq cholga rahmimiz keladigan holat bo‘ladi. Ko‘zlari javdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi. Ko‘zlari ochiq, hammaga qaraydiyu, lekin ko‘ziga hech narsa ko‘rinmaydi, bunda uning xayoli faqat ho‘kizida ekanligi, qanaqa achinarli ahvolga tushib qolgani haqida tushunchaga ega bo‘lishimiz , ho‘kizning ahamiyati haqida ma’lumotga ega bo‘lishimiz mumkin. Xotinlar o‘g‘rini qarg‘aydi, ya’ni ayni paytda ularning qo‘lidan faqat mana shu narsa keladi. Erkaklar esa ho‘kizni qanday olib chiqib ketilgani haqida muhokama qilishadi.
Qobil boboning qoʻshnisi – burunsiz ellikboshi kirdi. U ogʻilga kirib teshikni, hoʻkiz bogʻlangan ustunni diqqat bilan koʻzdan kechirdi; negadir ustunni qimirlatib ham koʻrdi, soʻngra Qobil boboni chaqirdi va past tovush bilan dedi:
– Hoʻkizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!⁴⁰
Qobil boboning qo‘shnisi burunsiz ellikboshi nimagadir burunsiz tasvirlangani beixtiyor o‘quvchini o‘yga cho‘mdiradi. Uning o‘ziga xos xususiyati endi negadir ustunni qimirlatib ko‘rdi, atrofni diqqat bilan ko‘rgani va Qobil boboga ho‘kizing topiladi degani uning mansabdorlarga xos o‘zini tutihida namoyon bo‘ladi. Uning harakatlari Qobil boboni juda sevintirdi va u quvonchdan yig‘lab yubordi, xayolida ellikboshini faqat yaxshi taraflari, ko‘rgan qiyinchiliklari haqida o‘ylab o‘tdi.
Uning ogʻilga kirib qilgan taftishi Qobil boboga bir umid bagʻishlagan edi, bu soʻzi haddan ziyod sevintirdi. Chol yigʻlab yubordi.
– Xudo xayr bersin… Ola hoʻkiz edi…
Odamlar, oʻgʻri devorni qachon va qanday asbob bilan teshgani, hoʻkizni qaysi tomonga olib ketgani, uni qaysi bozorda sotishi mumkin ekanligi toʻgʻrisida bahslasha-bahslasha tarqaldi. Gʻovur bosildi. Qobil boboning kampiri yigʻidan toʻxtab, ellikboshini duo qila ketdi.
Ellikboshi oʻgʻri teshgan yerni yana bir koʻrdi. Qobil bobo qoʻl qovushtirib uning ketidan yurar va yigʻlar edi.
– Yigʻlama, yigʻlama deyman! Hoʻkizing oq poshsho qoʻl ostidan chiqib ketmagan boʻlsa, topiladi. Ellikboshi hoʻkizni juda naqd qilib qoʻydi – goʻyo u koʻchaga chiqsa bas – hoʻkiz topiladi. Bu “xudo yallaqagur” shunchalik qilgandan keyin bir nima berish lozimda. Tekinga mushuk oftobga chiqmaydi. Bu odam ellikboshi boʻlish uchun ozmuncha pul sochganmi? Mingboshining bir oʻziga yetti yuz bogʻ beda, bir toy bergani maʼlum. Poshsholikdan oylik yemasa! Qobil bobo hamyonini qoqishtirib, borini ellikboshiga berdi, yana qancha duo qildi. Ellikboshi betoʻxtov aminga xabar qilmoqchi boʻlib chiqib ketdi.
Odamlar ayni vaziyatda o‘g‘rini harakatlarini muhokama qila-qila tarqashdi.⁴¹ Bu vaziyatda Qobil bobo shunchalik sevindiki, go‘yo mana ho‘kizing degandek tuyuldi va “xudo yallaqagur”(balki Qobil boboning sevinchdan uni alqagan so‘zlari bo‘lishi mumkin)ga borini to‘kmoqchi bo‘ldi. Endi ellikboshi qandaydir javob qaytarishi kerak: u beto‘xtov aminga(o‘zidan kattaroq mansabdor shaxsga) xabar berishini aytib chiqib ketdi.
Kechqurun Qobil bobo aminning oldiga boradigan boʻldi. Quruq qoshiq ogʻiz yirtadi, aminga qancha pul olib borsa boʻladi? Berganga bitta ham koʻp, olganga oʻnta ham oz. Chol-kampir kengashib shunday qarorga kelishdi: bu chiqim oxirgi va hoʻkizni boʻynidan bogʻlab beradigan chiqim, shuning uchun pulning yuziga qarash aqldan emas.⁴²
Endi Qobil bobo aminga xabar beradigan, undan najot kutadigan bo‘ldi. Xo‘p, tasavvurimizga nima keladi? Ellikboshiga bir og‘iz gapi uchun borini bergan odam, endi unga nimalarni berishini, topgan-tutganini berishi ayon. Endi chol-kampir pulning yuziga qaramaslikka kelishib olishdi, ular uchun bor najot endi Amindan.
Qobil bobo roʻpara boʻlganda amin ogʻzini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin
bagʻbaqasini osiltirib kuldi.
– Ha, sigir, yoʻqoldimi?
– Yoʻq… sigir emas, hoʻkiz, ola hoʻkiz edi.
– Hoʻkizmi?.. Hoʻkiz ekan-da! Himm… Ola hoʻkiz? Tavba!..
– Bori-yoʻgʻim shu bitta hoʻkiz edi…
Amin chinchalogʻini ikkinchi boʻgʻinigacha burniga tiqib kuldi.
– Yoʻqolmasdan ilgari bormidi? Qandaqa hoʻkiz edi?
– Ola hoʻkiz…
– Yaxshi hoʻkizmidi yo yomon hoʻkizmidi?
– Qoʻsh mahali…
– Yaxshi hoʻkiz birov yetaklasa keta beradimi?
– Bisotimda hech narsa yoʻq…
– Oʻzi qaytib kelmasmikin?.. Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qoʻyilmagan ekan-da! Nega yigʻlanadi? A? Yigʻlanmasin!
Qobil bobo yerga qarab tek qoldi.
– Qidirtirsakmikin-a? –dedi amin chinchalogʻini etigining ostiga artib, – suyunchisi nima boʻladi? Suyunchidan chashna olib kelinmadimi?
Aminning bu gapi Qobil boboga “Ma, hoʻkizing” deganday boʻlib ketdi.
– Kam boʻlmang, – dedi pulni uzatib, – yana xizmatingizdaman.
– Men betoʻxtov pristavga xabar beraman. Oʻzi chaqirtiradi.⁴³
Amin ham kutilganidan ziyoda inon, tasavvur qilishimiz uchun og‘zini ochmasdan qattiq kekirgani, baqbaqasini osiltirib kulgani ham o‘quvchida undan jirkanish hissini uyg‘otadi, ularning ustidan kulgandek tuyuladi. Asar davomida, salom yo‘q, ha, sigir yo‘qoldimi-bu gap, balki atay mazah qilish uchun berildimi yoki u haqiqatdan nihoyatda xalq dardiga beparvo insonlardan biridek ko‘rsatilganmi bu gapning tagida ma’no ko‘p. Ayb o‘zingda degandek, yaxshi ho‘kiz birov yetaklasa keta bermaydi deb qo‘shib qo‘ydi. Cholni hatto gapini tugatishiga qo‘ymayapti va unga avvaldan “suyunchisidan chashna”-bu yerda ko‘zga yosh kelishi mumkin, bor-budini yo‘qotgan insonga yanada och bo‘ridek tashlanyapti. Yozuvchining mahoratioch insonni mansabdorlar so‘ggi nonigacha tortib olish orqali xalqni qanday talayotganini ko‘rsatishdan iborat. Kambag‘alni tuyaning ustida ham it qopadi yoki O‘lganning ustiga tepgan qilib uni talash kabi holatlar beixtiyor ko‘z oldimizga keladi.
Bir hafta oʻtdi. Bu bir hafta ichida kampir “duoning zoʻri bilan qulf ochadigan” azayimxonga obdastagardon qildirgani qatnab yarim qop jiyda, uch yelpish tovoq joʻxori, ikki kalava ip eltdi, ammo ish chiqmadi.
Sakkizinchi kuni Qobil bobo yana aminning oldiga bordi. Aminning tepa sochi tikka boʻldi:
– Ha, hoʻkizni uylariga eltib berilsinmi?! Axir, borilsin, arz qilinsin-da! Fuqaroning arzga borishi arbobning izzati boʻladi!⁴⁴
Bir hafta o‘tdi, endi nima bo‘larkin deb kutayotgan o‘quvchini yanada og‘irroq vaziyatlarga tushib qolgan Qobil boboning ahvoli xafa qilmay qo‘ymaydi. Amin ellikboshidan boshqa yana bir xalqni talovchi azayimxon ularning yarim qop jiyda, uch yelpishtovoq jo‘xori, ikki kalava ipini oldi. Lekin, bir ish chiqmadi, amindan ham anchagina do‘q eshitib oldi chol. Birgina uning “Arz qilinsinda, fuqaroning arzga borishi arbobning izzati bo‘ladi” gaplari qaytib kelma degan ma’no uqiladi. Aminning sochining tikka bo‘lishi cholni xushlamay kutib olganini bildiradi. Ular yo‘qolgan narsani o‘rnidan turib bozorlar, uylarni qidirb ko‘rmagani, joylardan qimirlamagani xalqning ahvolini qay darajada achinarli bo‘lganini bildiradi.
Qobil bobo yor-doʻstlari bilan kengashdi – pristavga puldan boshqa nima olib borsa boʻladi? Maʼlum boʻldiki, uni begim deguncha kishining beli sinar ekan. Uchta tovuq, garchi biri kurk boʻlsa ham, Qobil boboning oʻzidan chiqdi. Yuzta tuxumni qoʻni-qoʻshni, yor-birodarlar oʻzaro yigʻib berdi. Ammo bu tortiq bilan tilmochdan nari oʻtib boʻlmadi. Tilmoch tortiqni oldi va betoʻxtov pristavga yaxshilab tushuntirishni vaʼda qildi. Cholning butun boʻgʻinlari boʻshashib ketdi, keyin tutoqishdi, ammo goʻrda bir narsa deya oladimi! “Oʻynashmagil arbob bilan – seni urar har bob bilan”. “Yaxshilab tushuntirilgan” pristav bitta kulangir, bitta farangi tovuq, uch soʻm pulni olganidan keyin, Qobil boboning baxtiga, “betoʻxtov hokimga xabar beraman” demasdan, “aminga bor”, deb qoʻya qoldi.
“Begim deguncha beli sinadi iborasi” bu yerda uni rozi qilgani qurbi yetmasligiga ishora. Pristavga yana qolgan-qutganlarini tortiq qilish uchun harakat boshlandi: uchta tovuq, yuzta tuxum-pristavga tortiq-so‘nggi bor ne’matlari. Tilmochdan nari o‘tib bo‘lmadi, ya’ni ruslar ta’sirida bo‘lgan davlat haqida shu yerda zamon haqida ma’lumot berib o‘tilgan. Tilmoch yaxshilab tushuntirishni va’da qildiyu, lekin bunga chol rozimi yo‘qmi uni qiziqtirmaydi. Cholning boshqa iloji ham yo‘q: “Oʻynashmagil arbob bilan – seni urar har bob bilan”. Pristavga bitta kulangir, bitta farngi tovuq va uch so‘m pul hech nima bo‘lmadi shekilli, aminga bor deb qo‘yaqoldi, amin esa ellikboshiga bor deb, cholning hech narsasi qolmagach , undan qutulish uchun bahona qilib qo‘yaqolishdi.
Amin “ellikboshiga borilsin”, dedi.
– Gumoningizni ayting boʻlmasa! – dedi ellikboshi tajang boʻlib, – kim olganini men bilmasam, avliyo boʻlmasam! Olgan odam allaqachon soʻyib saranjomladida! Uzoq demasangiz, erinmasangiz koʻnchilikka borib terilarni bir qarab chiqing. Ammo terisi koʻnchilikka tushgan boʻlsa, allaqachon charm boʻldi; xudo biladi, kavush boʻlib bozorga chiqdimi…
– Endi bizga juda qiyin boʻldi-da. Peshonam shoʻr boʻlmasa… – dedi chol yerga qarab.
– Ey, yosh bolamisiz! Nega yigʻlaysiz? Kap-katta odam… Bitta hoʻkiz boʻlsa bir gap boʻlar, xudo ajalga toʻzim bersin! Men qaynag‘amga aytayin, sizga bitta hoʻkiz bersin. Bitta hoʻkiz odamning xunimi?
Ertasiga ellikboshi Qobil boboni boshlab qaynatasi–Egamberdi paxtafurushning oldiga olib bordi. Paxtafurush cholning holiga koʻp achindi va yerini haydab olgani bitta emas, ikkita hoʻkiz berdi, lekin “kichkinagina” sharti bor. Bu shart kuzda maʼlum boʻladi…⁴⁵
Ellikboshi qaynatasidan yordam olib berishga va’da berdi, lekin endi ho‘kizning nimaga kerakligi ayon bo‘ldi, ya’ni , albatta, yerini haydab olish uchun. Uning tirikchiligi uchun eng kerakli narsa. Bu yerda bir chol orqali butun millatning ahvoli haqida gapiriladi, cholning farzandlari bormi deb so‘ralmaydi, uning topgan-tutgani, so‘nggi bor-budigacha olib qo‘ygan amaldorlar uni battar talashdi, ustidan kulishdi. Bir qahramon nuqtai nazaridan butun millat ahvoli yoritib berilgan, oddiy kundalik so‘zlar orqali estetik bo‘yoq berilgan. Bu yerda qandaydir dabdabali so‘zlarga hojat yo‘q, oddiy xalq ahvoli ma’noli va ta’sirli tarzda yoritilgan.
Lingvopoetika-bu badiiy matnda ishlatiladigan stilistik jihatdan belgilangan til birliklari ularning funktsiyalari va mafkuraviy va badiiy tarkibni yetkazish va estetik effekt yaratish uchun qiyosiy ahamiyati masalasi bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqiladigan filologiya bo‘limi. Dastlabki bosqichda, badiiy matn bilan tanishganda, tadqiqotchi o‘zi uchun matnning qaysi rivoyat turi bilan shug‘ullanishini, ya'ni berilgan matn obyekt/vaziyatning tavsifi, mavhum xarakterning mulohazasi yoki irodaning ifodasi ekanligini aniqlaydi. Bundan tashqari, har qanday lingvopoetik tadqiqotning ajralmas qismi bo‘lgan stilistik tahlil jarayonida tadqiqotchi matnda hech bo‘lmaganda ta'sir qilish funksiyasi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin bo‘lgan stilistik jihatdan belgilangan til vositalarini aniqlaydi. Haqiqiy lingvopoetik darajada tadqiqotchi ushbu stilistik jihatdan belgilangan til birliklarining lingvopoetik ahamiyatini aniqlaydi(ya’ni “ko‘rsatilgan mazmunli xususiyatlar hajmi”) va matnning umumiy rivoyat xususiyatini hisobga olgan holda, ularning lingvopoetik funksiyasini yoki “ushbu rivoyat turining g‘oyaviy va badiiy mazmunini ochib berish va estetik effekt yaratishdagi roli”ni aniqlab beradi.
Hikoya turlarining lingvopoetikasi lingvopoetik tadqiqotning qulay va samarali usuli hisoblanadi, chunki uni ishlatishda tadqiqotchi matnning to‘g‘ridan-to‘g‘ri mazmunini emas, balki unda hikoya boshlanishi qanchalik aniq ifodalanganligini hisobga oladi. Tematik darajadagi matnlarning o‘xshashligi yoki farqi ularning badiiy o‘ziga xosligi masalasini aniqlashtirmaydi va lingvistik-axloqiy ahamiyatga ega emas. E’tibor bering, yilning turli vaqtlarida tabiatning tavsifi tematik jihatdan farq qiladi, ammo lingvopoetik nuqtai nazardan u bir xil bo‘lishi mumkin, shuning uchun ushbu usuldan foydalanganda birinchi marta matnning umumiy rivoyat tabiati hisobga olindi. Ushbu holat lingvopoetik tartibning turli muammolarini hal qilish uchun rivoyat turlarining lingvopoetikasidan foydalanishga imkon beradi-tematik va janr jihatidan xilma-xil bo‘lgan matnlarni taqqoslash va tahlil qilish, og‘zaki va badiiy ijodning katta va kichik asarlarini, individual matnlarni va matnlarning butun guruhlarini o‘rganish. Kelajakda badiiy texnikaning lingvopoetik xususiyatlarini tipologik o‘rganish uchun rivoyat turlarining lingvopoetikasidan foydalanish mumkinmi yoki yo‘qligini aniqlash kerak. Boshqacha qilib aytganda, rivoyat turlarining lingvopoetikasi lingvopoetik tadqiqotlar uchun yangi imkoniyatlar ochadi va shu bilan birga lingvopoetik tahlilning an’anaviy tamoyillarini birlashtiradi: matnning badiiy o‘ziga xosligi va estetik ta’sirini lingvopoetik ahamiyati va stilistik jihatdan belgilangan til birliklarining lingvopoetik funksiyasi orqali ochib berish.
Hamid Olimjon
O‘rik gullaganda

Derazamning oldida bir tup
O‘rik oppoq bo‘lib gulladi...
Novdalarni bezab g‘unchalar
Tongda aytdi hayot otini
Va shabboda qurg‘ur ilk sahar
Olib ketdi gulning totini
Har bahorda shu bo‘lar takror
Har bahor ham shunday o‘tadi
Qancha tirishsam ham u beor
Yellar meni aldab ketadi
Mayli deyman va qilmayman g‘ash
Xayolimni gulga o‘rayman
Har bahorga chiqqanda yakkash
Baxtim bormi deya so‘rayman.
Yuzlarimni silab-siypalab,
Baxting bor deya esadi yellar
Etgan kabi go‘yo bir talab,
Baxting bor deb, qushlar chiyillar.
Hamma narsa meni qarshilar
Har bir kurtak menga so‘ylar roz.
Men yurganda bog‘larga to‘lar
Faqat baxtni maqtagan ovoz:
“Mana senga olam-olam gul
Etagingga siqqanicha ol.
Bunda tole har narsadan mo‘l,
To o‘lguncha shu o‘lkada qol.
Umrida hech gul ko‘rmay yig‘lab
O‘tganlarning haqqi ham senda.
Har bahorni yig‘lab qarshilab
Ketganlarning haqqi ham senda…”
Derazamning oldida bir tup
O‘rik oppoq bo‘lib gulladi.
1937⁴⁶
Hamid Olimjon she’riyati nihoyatda nafis tuyg‘ularga boy va sodda xalq tilida yozilgan, estetik bo‘yoqlarga boy, inson yuragiga kirib boradi. Oppoq bo‘lib gullagan o‘rik bizni tasavvurimizda bahr faslini uyg‘otadi, bu yerda oq emas oppoq so‘zi berilgan.
Novdalarni g‘unchalar bezadi, tongda hayot otini aytishi bahor faslini kirib kelishi, tabiatni uyg‘onishi, ularga tabiat jon bag‘ishlashi ifodalangan.
Bu yerda shabboda ham mayin sifat qurg‘ur bilan ifodalandi. Ilk saxar bu, albatta, bahorning ilk tongi, o‘riklar gullashi, atrofning uyg‘onishi deb hisoblasak bo‘ladi.
Har bahor shu bo‘lar takror, har bahor shunday o‘tadi deya keyingi gapda gapni davom ettirmoqda va holatni tasvirlamoqda.
Xayolimni gulga o‘rayman-faqat Hamid Olimjonga xos nafislik ufurib turadigan bemisl parcha.
Yuzlarimni silab-siypalab, baxting bor deya yellar esa esadi-yellar shaxslantirilyapti.
Men yurganda baxtni maqtagan ovoz hamma yoqqa to‘ladi, etagingga siqqanicha guldan ol-yozuvchining naqadar baxtiyorligi gul orqali ifodalanyapti.
Umrida gul ko‘rmay o‘tganlarning haqqi senda-sen ular uchun ham o‘ynab qol, bu iboradan har xil ma’no chiqarishimiz mumkin.
She’rning oxiridagi ikki misraning takrorlanishi she’rga yanada nafislik qo‘shadi, beixtiyor o‘zingizni mana shu oppoq gullarga burkangan o‘rik daraxti yonida his qilasiz. She’rni o‘qish davomida uning lingvopoetik ta’siri yaqqol seziladi, shoir soda, xalq tilida foydalaniladigan so‘zlardan unumli foydalana olgan va ularning estetik ta’siri kishining nafosat va xayolot olamiga chuqur kirib boradi.

3-BOB BO`YICHA XULOSA
Lingvopoetika filologiyaning maxsus bo‘limi, uning mavzusi badiiy asarda ishlatiladigan lingvistik vositalar to‘plami bo‘lib, uning yordamida yozuvchi o‘zining g‘oyaviy va badiiy niyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan estetik ta'sirni ta’minlaydi deb ta’riflanadi. Matnni lingvopoetik tahlil qilishda V.Y.Zadornova uchta darajani ajratib ko‘rsatadi. Uch darajali tahlil semantik darajadanboshlanadi-bu matnni o‘zi o‘rganishga tayyorgarlik. Bu til birliklarini ularning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’nosida ko‘rib chiqishdir. Ushbu bosqichda tadqiqotchining diqqat markazida asarni tashkil etuvchi nutq materiali turadi. Buning ortidan metasemiotik daraja keladi. Bu darajada til birliklari badiiy asar kontekstida olgan ma’nolari nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Ushbu qo‘shimcha(“meta”-tarkib) o‘z ifoda rejasiga ega emas. Ushbu yangi tarkibning ifodasi semantik darajadagi til birliklarining mazmuni va ifodasidir. Aynan shu daraja tilshunoslik mavzusidir. Metametasemiotik daraja-bu matnning lingvopoetik talqini. Agar tadqiqotchi asarning asl ma’nosiga kirishni istasa, u yoki bu stilistik vositalar ishlatilgan yozuvchining niyatini tushunsa, u asarni metametasemiotik darajada tahlil qilishi kerak. V.Ya.Zadornova ta’kidlashicha, ushbu darajadagi badiiy asarni o‘rganish uchun tadqiqotchi muallif tegishli bo‘lgan adabiy yo‘nalish, asar yozilgan davr, yozuvchining dunyoqarashi va boshqalar kabi ma’lumotlarga ega bo‘lishi kerak. Lingvopoetika parametrlari va toifalari tizimini ishlab chiqishda davom etib, V.Y.Zadornova to‘rtta asosiy toifani ajratib ko‘rsatdi: 1)lingvopoetik transformatsiya toifasi; 2)jiddiy(faktiv) va paradoksal(fictive) tembrlarning qarama-qarshiligi; 3)so‘z polifoniyasi; 4)og‘zaki / og‘zaki bo‘lmagan toifasi. A.A.Lipgart lingvopoetik usulni rivojlantirishga va lingvopoetika toifalari va parametrlarini ishlab chiqishga katta hissa qo‘shdi. Lipgart tomonidan Shekspir matnlari materiallari asosida til birliklarining lingvopoetik funksiyasi turlarini va lingvopoetik ahamiyati darajasini aniqlagan. Lingvopoetik tahlilning tamoyillari va usullari, toifalari va parametrlariga bag‘ishlangan ko‘plab ishlarga qaramay, lingvopoetika doirasida “tasvir” tushunchasini o‘rganishga yetarlicha e’tibor berilmadi. Shu bilan birga, tadqiqotlar asosan she’riyat materiallari asosida olib borildi va nasrni yaqin lingvistik tahlildan tashqarida qoldirdi. She’riy asarlarni o‘rganib chiqib, V.Ya.Zadornova “obraz”ni lingvistik ifoda darajasi(lingvistik stilistik daraja) va asarning badiiy mazmuni o‘rtasida zarur aloqani ta’minlaydigan markaziy lingvistik-poetik tushunchalardan biri deb biladi. U og‘zaki she’riy obrazni “muallifning global estetik rejasiga muvofiq bir obyekt yoki hodisaning boshqasi nuqtai nazaridan bilvosita, assotsiativ ifodasi sifatida” tasvirlagan. Masalan, E.B.Borisova birinchi marta matnni tematik qatlamlash usulidan foydalangan holda bir nechta katta hajmdagi asarlarni(romanlarni) qiyosiy-qiyosiy rejada tahlil qilishda lingvopoetik usulni qo‘llaydi. Ushbu usul butun asarni tahlil qilishning iloji bo‘lmaganda, roman, roman kabi katta hajmdagi asarlar bilan ishlash uchun javob beradi.Birinchi bosqichda tarkibi bir xil bo‘lgan parchalar tanlanadi. Kelajakda tanlangan parchalar badiiy asarning u yoki bu tomonini ifodalovchi siqilgan matnga birlashtiriladi. Bunday dastlabki tayyorgarlikdan so‘ng ilmiy-filologik tahlilga o‘tish amalga oshiriladi. E.B.Borisova asarlarida badiiy obraz nazariyasi nasriy asarga nisbatan va qiyosiy qiyosiy nuqtai nazardan yanada rivojlanadi. Ushbu muallif badiiy obrazni, ham adabiy tanqidni, ham tilshunoslikni o‘rganish uchun umumiy maydonni belgilaydi, bu obrazni yaratishda ishtirok etadigan syujet-kompozitsion tashkilot, tropiklar va stilistik shaxslarni o‘rganishni o‘z ichiga oladi. E.B.Borisova tomonidan ishlab chiqilgan, filologiya fanining turli xil sohalari texnikasi va usullarining o‘zaro ta’siri va o‘zaro bog‘liqligiga asoslangan badiiy obrazni o‘rganishning kompleks yondashuvi o‘rganilayotgan ob'ektning mohiyatini to‘liq ochib berish uchun sharoit yaratdi. Tabiat va adabiy xarakter obrazlari misolida birinchi marta badiiy matnning lingvistik-poetik tahlili uning syujet-kompozitsion va og‘zaki-nutq xususiyatlarini ajralmas hisobga olgan holda badiiy obrazni, shu jumladan qiyosiy nuqtai nazardan o‘rganish uchun asos ekanligi ko‘rsatildi. Tasvirning ekstralingvistik tabiati va lingvistik tarkibiy qismini batafsil ko‘rib chiqib, E.B.Borisova ushbu konsepsiyaning quyidagi ta’rifini beradi: “Adabiy obraz–bu og‘zaki vositalar va syujet-kompozitsion usullar yordamida u tomonidan yaratilgan va estetik ahamiyatga ega bo‘lgan so‘z rassomining u yoki bu darajada dunyoqarashini aks ettiruvchi mavjudotning o‘ziga xos va shu bilan birga umumlashtirilgan rasmidir”. Lingvistik va avtologik rivoyatlarda badiiy obrazning har xil turlarini o‘rganishda lingopoetik usulni qo‘llagan holda, E.B.Borisova ularning tipologik xususiyatlarini, matn tuzilishini, vakillik usullarini hisobga olgan holda lingvistik tahlilning keng qamrovli metodologiyasini yaratdi. Shu bilan birga, E.B.Borisova birinchi marta turli xil materiallarni(ingliz va rus tillaridagi parallel matnlar) jalb qilgan holda tipologik heterojen tasvirlarni lingvistik-poetik tadqiq qildi, bu adabiy obrazda asarni asl milliy shakli doirasida o‘rganishda e’tiborga olinmaydigan xususiyatlar va xususiyatlarni ochib berishga imkon berdi. E. B. Borisova badiiy obrazlarning tipologik tasnifini chuqurlashtiradi, ularni shaxsiylashtirilgan(odamlar va hayvonlar tasvirlari) va shaxsiylashtirilmagan tasvirlarga(moddiy dunyo tasvirlari) ajratadi. Shu bilan birga, tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, ularning barchasi antropotsentrik. Badiiy obrazga nisbatan badiiy matnni tahlil qilishning lingvopoetik usuli E.B.Borisova talabalari: L.M.Kozenyasheva, G.V.Borisova va M.Yu.Nikiforova tadqiqotlarida yanada rivojlanadi. L.M.Kozenyasheva ishida Kozenyasheva matnni tematik tabaqalashtirish usulidan foydalangan holda tadqiqot birinchi marta 19-20–asr ingliz adabiyoti asarlarida, ya’ni diaxronik nuqtai nazardan xizmatkor obrazi asosida olib borilmoqda. Shu bilan birga, muallif “badiiy obraz” tushunchasini inson qiyofasidan tashqariga chiqmasdan ko‘rib chiqadi. O‘z ishida u xizmatkorlarning obrazlarini u yoki bu muallif xarakter obrazini yaratishda ishtirok etgan eng muhim badiiy, kompozitsion va stilistik vositalar nuqtai nazaridan o‘rganadi. L.M.Kozenyasheva badiiy obrazni birinchi navbatda inson shaxsining xarakteri deb biladi. E.B.Borisova va L.M.Kozenyasheva tomonidan ishlab chiqilgan xarakter obrazini lingvopoetik tahlil qilish toifalari va parametrlari G.V.Borisovaning tadqiqotida yanada rivojlantirildi va takomillashtirildi, bu esa lingvopoetik usulga yanada aniq tuzilish berdi: uning ishida tahlil sxemasiga yangi mazmunli jihatlar va toifalar kiritildi(belgi tasviriga nisbatan). G.V.Borisova birinchi marta bitta muallifning(Rosamunda Pilcher) ijodi doirasida keksa odamning obrazini o‘rganib chiqdi, u ijodiy yo‘lning turli bosqichlarida nafaqat umumiy ijtimoiy, yosh va madaniy asoslar bilan bog‘liq bo‘lgan belgilar obrazlarini yaratdi, balki turli darajadagi o‘xshash vositalar to‘plamini yaratdi: til, tasvir usullari va texnikasi. Tadqiqotchi o‘z ishida lingvopoetik tahlilni yanada izchil, tuzilgan qilish uchun mo‘ljallangan lingvopoetik yondashuv va kategorik tadqiqot usulini birlashtirish metodologiyasini asoslaydi. U lingvopoetik usul doirasini kengaytiradi, masalan, sotsiolingvistika, lingvokulturologiya, shuningdek, gender lingvistikasi kabi bog‘liq fanlarning asosiy tushunchalarini jalb qilishga yordam beradi. Ushbu yondashuv natijalar va xulosalarni yanada tasdiqlangan qiladi. O‘z navbatida, badiiy obrazni lingvopoetik o‘rganishga nisbatan gender yondashuvi xarakter obrazining lingvistik tavsifiga yangi qarashni kiritdi, “jins”ni ijtimoiy va madaniy jihatdan qurilgan hodisa va uning nisbiyligini tushunishga yordam berdi. Borisova, shuningdek, badiiy obraz nazariyasiga ma’lum hissa qo‘shadi. Asarda “adabiy va badiiy obraz” tushunchasining mazmun-mohiyatiga urg‘u berilgan: bir nechta o‘xshash personajlarni badiiy talqin qilish natijalarini taqqoslash keksa odamning umumlashtirilgan obrazining tematik va estetik to‘ldirilishini tushunishga, zamonaviy ingliz yozuvchisining barcha o‘rganilgan asarlarini birlashtirgan muallifning niyatini ochib berishga olib keldi. Badiiy nasr materiallari asosida olib borilgan tadqiqotlar davomida mualliflar “tasvir” tushunchasini ochib berish uchun filologiya fanining turli sohalarining o‘zaro ta'siriga asoslangan kompleks yondashuvni qo‘llash zarur degan xulosaga kelishdi. Olimlar har xil turdagi tasvirlarni tahlil qilish texnikasini ishlab chiqdilar. Shu bilan birga, tasvir ular tomonidan lingvistik va ekstralingvistik vositalar yordamida yaratilgan va muallifning niyati va dunyoqarashini ochib berishga xizmat qiladigan mavjudotning umumlashtirilgan tasviri sifatida qaraladi va shaxsiy va shaxsiy bo‘lmagan tasvirlar tadqiqot amaliyotlari orbitasiga jalb qilinadi.

UMUMIY XULOSA

Badiiy matn badiiy asar mazmunini ifodalagan, funksional jihatdan tugallangan, tilning tasvir imkoniyatlari asosida shakllangan, o‘zida turli uslub ko‘rinishlarini muallif iхtiyoriga ko‘ra erkin jamlay oladigan, kishilarga estetik zavq berish хususiyatiga ega bo‘lgan g‘oyat murakkab butunlik hisoblanadi. Badiiy matnda boshqa uslub matnlarida bo‘lganidek qat’iy mantiq, soddalik, tushunarlilik, normativlik kabi qonuniyatlarga to‘la-to‘kis amal qilinavermaydi. Unda badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalaniladi. Ta’sirchanlik bunday asarlarda birinchi planga ko‘tariladi. Ohangdor, jozibador so‘zlar ko‘p qo‘llanilishi ma’lum. Tasvirlanayotgan voqelikda uyg‘un bir musiqa, ichki bir garmoniya sezilib turadi. Insonni ruhan to‘lqinlantirish, yig‘latish, kuldirish, хayolot olamiga yetaklash, o‘yga cho‘mdirish, estetik tafakkurini shakllantirish, voqea-hodisalarga teran, boshqacha nazar bilan boqishga o‘rgatish kabi ko‘plab imkoniyatlarni o‘zida mujassam qilgan. Badiiy matnlarni lingvistik-poetik o‘rganish ma’lum bir mafkuraviy va badiiy tarkibni etkazishda matnni lingvistik tashkil etishning har bir o‘ziga xos elementining rolini aniqlashga qaratilgan. Bunday tadqiqotning asosiy prinsipi matnning mazmuni bilan bog‘liq holda til elementlarini ko‘rib chiqishdir. Lingvopoetik tadqiqotda rasmiy va mazmunli elementlarni alohida o‘rganish qabul qilinishi mumkin emas. Butunni tushunish orqali qismlar aniqroq ko‘rinadi, ularning xususiyatlari aniqroq namoyon bo‘ladi.
Badiiy asarni tahlil qilishda bu asarning inson ko‘ngliga qanchalik kirib borishi, o‘z o‘quvchilarini topishi yozuvchi mahoratiga bog‘liq. Badiiy asarlarda jimjimador so‘zlar emas, oddiy, sodda so‘zlardan foydalanib asarning ifodaliligini oshirgan yozuvchi va shoirlar asarlari o‘lmas va eng ko‘p kitobxonga ega asarlar hisoblanadi. Ularning badiiy til mahorati asarni lingvopoetik tahlil qilganda yaqqol ko‘rinadi. Yozuvchi hayot hodisalarini o‘z fikriga ko‘ra soddalashtirib badiiy ifoda berib, badiiy asarga aylantiradi va xalqqa taqdim etadi.
Xulosa qilishimiz mumkinki, badiiy matnlarning xususiyatlari estetik funksiya va ajoyib ifoda qobiliyati hisoblanadi. Ushbu matnlarning asosiy maqsadi o‘quvchini so‘zlarni to‘g‘ri tanlash, raqamlar yoki adabiy manbalardan foydalanish orqali harakatga keltirishdir. Uslub. Bu muallifning ijodiy erkinligi bilan cheklanmagan; badiiy harakatning xususiyatlariga ham javob bera oladi.
Xayoliy qahramon. Bitta sinovdan tashqari adabiy matnlar asosan voqelikning rekreatsiyasidir, yoki undan uzoqda. Mavzular bir xil darajada son-sanoqsiz, ammo mantiqiy bo‘lishi mumkin. Kengaytma juda xilma-xil bo‘lishi mumkin; ayniqsa, hikoya matnlari bu bilan ajralib turadi(mikrohikoya yoki roman).
Badiiy matn turlarining asosiy xususiyati shundaki, ular asosan nazmda yozilgan. Biroq, bu so‘nggi asrda universal adabiyotda o‘zgarib bormoqda. Endi she’rlarning ko‘p turlari borki, ular she’rlarda yoki matnlarda yozilmasligi mumkin, ular “she’riy nasr” deb ataladi. Bu badiiy va ekspressiv funksiyani bajaradigan matn(axborot berish yoki o‘quvchiga tushuncha berish uchun xizmat qiladigan adabiy bo‘lmagan matnlardan farqli o‘laroq). Ushbu matnlarning maqsadi badiiydir va shuning uchun nafaqat muloqot qiladigan, balki chiroyli xabarlar, tovushli iboralar yoki kuchli tasvirlarni yaratadigan nozik, toza va ifodali tilni taqdim etishga kelishilgan.
Yozuvchi o‘z matniga she’riy kuch berish bilan shug‘ullanadi, shuning uchun bular subyektiv xarakterga ega va o‘z muallifining yaratilishiga bog‘liq bo‘lgan asarlardir.
Xuddi shunday, adabiy matnlar ham o‘quvchiga hayotga subyektiv, erkin, mulohaza yurituvchi, eksperimental yoki tafakkurga asoslangan yondashuvlarni taklif qiladi, bunda ularning ongida shu tuyg‘u va hissiyotlarni uyg‘otishdan boshqa hech qanday turtki bo‘lmaydi. Buning uchun ushbu badiiy matnlar troplar, ritorik figuralar yoki adabiy vositalar deb ataladigan bir qator ekspressiv manbalardan foydalanadi, ular orqali ular tilni yanada kuchli, harakatchan yoki hatto ritmikroq tarzda ishlatishlari mumkin.
Keyinchalik, turli adabiy matnlarni tashkil etuvchi, baham ko‘radigan yoki ularga mos kelishi kerak bo‘lgan asosiy xususiyatlar taqdim etiladi, bular: