Mundarija kirish 5 I bob. Badiiy matnning o‘rganilish tarixi 11

II BOB. LINGVOPOETIK TAHLIL ASOSLARI

2.1. Lingvopoetik tahlilning rivojlanish tarixi

Badiiy asarlar va lingvopoetik tahlil jarayoni muayyan til darajasidagi barcha she’riy vositalarni o‘rganishdan ko‘ra faqat adabiyotshunoslikning she’riy darajasini qamrab oladi.Tilshunoslar yozuvchilarga qaraganda lingvopoetika poetikasi va tilshunosligi o‘rtasidagi munosabatlarga ko‘proq e’tibor berishadi. Bunga A.A.Leontev va V.V.Kojinovning qarashlarini misol qilib keltirish mumkin. Y.M.Lokman tomonidan “strukturaviy poetika” atamasiga e’tibor berilgan. Lokman lingvostilistika nuqtai nazaridan boshqa asarlarga qaraganda zamonaviy tilshunoslikka yaqinroq ekanligi bilan ajralib turadi. B.V.Tomashevskiyning “She’riy metodologiya”, “Poetikaga kirish” va Y.Ive tomonidan tayyorlangan “Adabiyotshunoslik va tilshunoslik” ham lingvopoetikani qiyosiy nuqtai nazardan o‘rgangan. V.V.Vinogradov fikriga ko‘ra, bugungi kunda poetika tilshunoslikka sun’iy va majburan kiritilgan, buning natijasida tilshunoslik va poetika tushunchalari bir-biriga mos kelmaydi.
Tilshunoslik va adabiyotshunoslik sohalaridagi munosabat haqidagi bahslar va yuz yillar oldin paydo bo‘lgan bahslar va bugungi kunda bu vaziyatni tartibga soluvchi yo‘nalish lingvopoetikadir. Lingvopoetika sohasida olib borilgan tadqiqotlar uning tarkibiy tuzilishini aniqlash uchun asosdir. Mavjud nazariyalar va qarashlar tizimga kiritiladi, natijada yo‘nalishning umumiy yo‘nalishi ko‘rinadi. Umuman olganda, badiiy asar tili adabiyotshunoslik va tilshunoslikning nazariy jihatlari chorrahasida lingvopoetik o‘rganishni talab qiladigan mavzudir. Badiiy asarni o‘rganish keng qamrovli jarayon bo‘lgani uchun u umumlashtirmaydi, nafaqat adabiy g‘oyalar, g‘oyalar, umumiy dolzarblik, individuallik, badiiy mahorat, balki bog‘liq tilshunoslik, semantika, konnotativlar, pragmatika kabi kognitiv fan sohalari bilan ham bog‘liq va tahlil doirasini bilim, idrok, tushunish, tahlil, lingvistik ong, lingvistik fikrlash, lingvistik shaxs, lingvistik faoliyat kabi tushunchalar bilan kengaytiradi. Ishga shu tarzda yondashish lingvopoetika uchun kutilgan natijalarni beradi. Lingvopoetik tahlil har bir ishga individual yondashuvni talab qiladi. Chunki lingvistik birliklar asarga alohida maqsad va badiiy ehtiyoj bilan kiritiladi. Shuning uchun har bir asar lingvistik jihatdan bir butun sifatida ko‘rib chiqiladi. Tahlil asardan o‘qilgan misol haqidagi sharhlardan iborat bo‘lmasligi uchun har bir element butun asar bilan bog‘liq estetik yukni aks ettirishini unutmaslik kerak.
Shunday qilib, R.Aldingtonning “Qahramonning o‘limi”dagi tabiat tasviri haqida gapirganda, Y.B.Borisova Aldingtonlarning tabiat tavsiflari mazmunini muhokama qiladi va romandagi tabiat tasviri, tabiatning nozik go‘zalligi va urushning halokatli ta'siri asosan lirik chekinishlar shaklida taqdim etilgan degan xulosaga keladi. Tavsif va iroda stilistik jihatdan belgilangan lingvistik birliklarning tanlovi va ularning funksiyasi va ishlashi ushbu ikki turdagi kontekstda farq qiladi:
“Lilac faqat oq va ko‘k gullari bir ko‘pik ichida keyinchalik ochilishi edi, yopiq kurtaklari nozik sopi ko‘rsatib, ularning rangpar qalblarini yuzaga kelgan edi. Oyoq ostida qalin to‘plangan gullar turkumi uchun kechki osmon kabi yoyilgan yovvoyi o‘simliklarning yashil yashil rangi bor edi.
Ingliz bahor gullari! Bizning kulgili “kosmik voyimiz”ga qanday javob, qanday salom, achchiq va ochko‘zlik va umidsizlikka qanday yumshoq tanbeh, ongga qanday balzam zarar yetkazishi mumkin! Qachon muqarrar 'fuit Ilium samolyotlar yuqoridagi bo‘kirishini esa halokatli gazlar katta bomba va yomon rek dahshatli halokatga orasida London ustidan motamsaro jaranglaydi, g‘olib gullar va shoirlar afsus va muloyim o‘ylaydi.”¹⁴
Birinchi parcha tavsifning hikoya turiga tegishli. Unda ishtirok etish konstruksiyalari, taqqoslash(“kechki osmon kabi”) va metafora(“qalin klasterli gullar turkumi”, “kechki osmon”) bilan ifodalangan stilistik jihatdan belgilangan postpozitsion atributlari mavjud. Postpozitsion atributlar lingvopoetik jihatdan amal qiladi va tavsif kontekstida ekspresiv lingvopoetik funksiyani bajaradi(ya’ni ular matnning ekspressivligini qo‘shadi). Taqqoslash va metafora ichidagi stilistik jihatdan belgilangan lingvistik birliklar bir-biriga bog‘langan ko‘rinadi: “osmon” ot“yulduz turkumi” bilan assotsiatsiyalarni rivojlantiradi, shuning uchun bu stilistik belgilangan elementlar oldindan belgilanadi va gnomik lingvopoetik funksiyani tavsif kontekstida bajaradi va gullar tasvirini, fonga o‘xshash yashil o‘simliklar osmondagi yulduzlar turkumi tasvirini yaratadi.
Ikkinchi parcha hikoya turiga tegishli va uzoq postpozitsion atributlarni o‘z ichiga olmaydi. Biroq, u stilistik jihatdan belgilangan sintaktik birliklarda ko‘p: undovlar, anaforadan foydalanish, sinonimik kondensatsiya, sintaktik parallelizm va unda ritorik savol mavjud. Bu yerda biz avtomatik ravishda ishlatiladigan konnotativ atributiv so‘z birikmalarini ham topishimiz mumkin. Bu stilistik jihatdan belgilangan elementlarning barchasi ekspressiv lingvopoetik funksiyani bajaradi, ma’lum bir ritorik rang qo‘shadi va mualliflarning urush shafqatsizligi haqidagi g‘oyasini kuchaytiradi.
Shunday qilib, lingvopoetika toifalarini qo‘llash orqali biz stilistik jihatdan belgilangan lingvistik birliklarning o‘ziga xos estetik effektni yaratishga qo‘shgan hissasini ochib beramiz: mazmun turi va stilistik jihatdan belgilangan lingvistik birliklarni tanlash va ishlatishda farq qiluvchi rivoyat turlarining almashinishi o‘quvchilarning e'tiborini jalb qilishga, tabiatning maftunkor go‘zalligi va urushning dahshatli oqibatlarini ochib berishga yordam beradi.
Aynan lingvopoetik qiymat va lingvopoetik funksiyaning kategorial tabiatini tushunish, bu tushunchalarning aniq ta’rifi, tegishli terminologiyani joriy etish va A.A.Lipgart tomonidan olib borilgan lingvopoetik tadqiqotlar usullarini ishlab chiqish lingvopoetikaning ilmiy fan sifatida rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Har qanday bilim sohasidagi ilmiy intizom u yoki bu mavzu bo‘yicha sof amaliy tushunish va kundalik taxminlardan farq qiladi, chunki u o‘zining o‘rganish obyekti, tadqiqot usullari, shartli apparati va terminologiyasiga ega. Tegishli shartli apparat va terminologiyadan foydalangan holda tadqiqotning yetarli usullarini qo‘llash erishilgan natijalarning obyektiv xarakterini ta’minlaydi.
V.Vinogradov fikriga ko‘ra tilning uchta asosiy funksiyalaridan biri: stilistik jihatdan belgilangan lingvistik birliklar, ta’sir funksiyasini bajaradigan lingvistik birliklar yoki estetik funksiya. V.V.Vinogradovlar nazariyasi A.A.Lipgart tomonidan yanada ishlab chiqilgan. Lipgart o‘zining maqolalaridan birida ushbu funksiyalar o‘rtasidagi farqni quyidagicha tushuntiradi: “Kommunikativ funksiya “ixtisoslashgan” va “badiiy bo‘lmagan” aloqa holatlarida kuzatiladi va lingvistik norma tushunchasi bilan bog‘liq intellektual funksiya “ixtisoslashgan” aloqa holatlarida amalga oshiriladi va lingvistik elementlardan cheklangan foydalanish bilan tavsiflanadi, estetik funksiya esa “badiiy” aloqa va ularning metaforik salohiyatini maksimal darajada, u yoki bu tarzda normani buzgan yoki namoyish etadigan lingvistik birliklar bilan bog‘liq”¹⁵
A.A.Lipgart va uning shogirdlari tomonidan ishlab chiqilgan lingvopoetika nazariyasi aslida taniqli rus filologlari: V.V.Vinogradov, G.O.Vinokur, V.P.Grigorjev, R.A.Budagov, O.S.Axmanova va V.J.Zadornova g‘oyalarining izchil evolyutsiyasidir. Shuningdek, u Praga lingvistik doirasining ba’zi g‘oyalarini o‘zida mujassam etgan. A.A.Lipgart lingvopoetikani o‘z maqsadi va o‘rganish obyektiga ega bo‘lgan to‘laqonli filologik intizom sifatida belgilaydi. Bu shuni anglatadiki, u ham o‘ziga xos tadqiqot usullariga ega. Ushbu usullar A.A.Lipgart tomonidan ishlab chiqilgan va samarali qo‘llanilgan. Lipgart va uning shogirdlari badiiy qurilmaning lingvopoetikasi, lingvopoetik qarama-qarshilik, lingvopoetik tabaqalanish va hikoya turlarining lingvopoetikasi sohalarida ilmiy izlanishlar olib borgan.