Mundarija kirish 5 I bob. Badiiy matnning o‘rganilish tarixi 11

2.3.Lingvopoetik tahlilning maqsad va vazifalari.

Badiiy asarni adabiy-tanqidiy tahlil qilishda nafaqat ilmiy adabiyot nuqtai nazaridan, balki tilshunoslik nuqtai nazaridan ham yondashuv zarurligi bir necha bor ta’kidlangan. Tilning estetik funksiyasining asosiy namoyon bo‘lishi badiiy asar matni bo‘lganligi sababli, ushbu funksiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishda adabiyotshunoslik nazariyasi, adabiyot tarixi, poetika va lingvistik stilistika, tilshunoslik, tarix, leksikologiya, semasiologiya, etimologiya, grammatika kabi sohalar birgalikda o‘zaro ta'sir qiladi. Tilning estetik funksiyasi masalasi ikki asosiy fan o‘rtasidagi murakkab masaladir. O‘tgan asrning boshlarida ham bir qator tilshunoslar va adabiyotshunoslar ushbu muammoni ilmiy asosda o‘rganish uchun alohida fanni shakllantirish kerak degan fikrni ilgari surdilar. Masalan, B.A.Larin yozgan: “Ertami-kechmi, menimcha, tez orada til estetikasi alohida fan sifatida tan olinadi”. Badiiy asar tilini tilning estetik funksiyasining namoyon bo‘lishi sifatida o‘rganadigan soha “lingvistik poetika”-“lingvopoetika” filologiya fanida yanada barqarorlashdi va “lingvistik poetika” o‘rnini aniqlashtirish uchun ko‘plab tadqiqotlar yaratildi. Filologiya fanlari tizimida mustaqil fan sifatida bu yerda lingvopoetikaning paydo bo‘lishi masalasiga qisqacha to‘xtalib o‘tish o‘rinli. Badiiy adabiyotni o‘rganish tilshunoslik yoki adabiy tanqid vakolatiga kiradimi, chunki badiiy adabiyot so‘z san’ati ekanligi haqidagi munozaralar juda uzoq vaqtdan beri davom etmoqda va ma’lum darajada shu kungacha davom etmoqda. Adabiyotshunoslik lingvistik tushunchalar va usullar asosida tadqiqot olib borishi kerakmi, degan savollarga javob izlash filologiya fanida u yoki bu tarzda namoyon bo‘ladi. Tabiiyki, til kabi murakkab hodisaning mohiyati va texnik qonuniyatlarini to‘liq bilmasdan turib, ming bir ma’no va talqinda yashash maqsadi bo‘lgan adabiyotni xolis va chuqur o‘rganish yoki bu maqsadni haqiqiy ilmiy o‘rganishga harakat qilish, mingga yaqin va minglab narsalarni bilmagan holda samarasiz bo‘ladi. adabiyotning uslubiy qonunlaridan biri. Til badiiy asarni estetik bir butun sifatida o‘rganish uchun asos ekanligi aniq bo‘lsa-da, ba’zida u so‘roq qilinadi. N.M.Shanskiy to‘g‘ri ta’kidlaganidek, badiiy matnning lingvistik tahlili uning g‘oyaviy va badiiy xususiyatlarini tushunish uchun nihoyatda muhimdir. “Axir, har qanday asarning g‘oyaviy mazmunini, uni boshqa asarlardan ajratib turadigan badiiy xususiyatlarini o‘rganish, estetik zavq bag‘ishlaydigan, hissiyotlarni tarbiyalaydigan va rivojlantiradigan kognitiv-majoziy yaxlit san’at asarini to‘g‘ri idrok etish uchun
fikrlash kerak, u ong va qalbni harakatga keltiradi, avvalo siz buni to‘g‘ri tushunishingiz kerak. Badiiy matnni(va boshqa har qanday nutq asarini) to‘g‘ri, adekvat va izchil tushunmasdan, boshqa baholar qatorida uning g‘oyaviy tahlili ham, filologik bahosi ham haqida gap bo‘lishi mumkin emas.”²⁷ Til adabiyotning asosiy elementi bo‘lganligi sababli, badiiy matnni lingvistik tahlil qilish ham uni adabiy va uslubiy o‘rganishning asosidir. Bir qarashda, bu talqinda badiiy matnga yondashuv bir tomonlama ko‘rinadi, ya’ni lingvistik tahlilda, batafsil zarur tushuntirishlar berilgan bo‘lsa-da, badiiy matnning estetik xususiyatlari yetarlicha hisobga olinmaganga o‘xshaydi. Shuning uchun ba’zi tadqiqotchilar lingvistik tahlil o‘rniga filologik tahlil atamasidan foydalanadilar. Buyuk rus filologi R.Budagov o‘z maqolasida “Til fani adabiyot faniga nima berishi mumkin?” , uning so‘zlariga ko‘ra, bu ikki fan juda ko‘p narsani taklif qiladi va tilshunoslikning adabiyotshunoslikka olib keladigan “afzalliklari” haqida batafsil ma’lumot beradi va fransuz shoiri Pol val Dotkri tilshunoslikning poetika uchun qanchalik muhimligini professional aniqlik bilan ko‘rsatdi.
Ma’lumki, poetika badiiy asarlardagi ekspressiv vositalar tizimi haqidagi fan, adabiy tanqidning eng qadimgi fani. “Poetika” atamasi birinchi marta Aristotel she’riyatida ishlatilgan. Ushbu asar badiiy asar va uning tili bilan bog‘liq nazariy masalalarni qamrab olgan birinchi asarlardan biri hisoblanadi. Qadim zamonlardan to hozirgi kungacha, ko‘rib turganingizdek, poetika adabiy tanqid bilan bog‘liq fan sifatida qabul qilingan. Shu bilan birga, poetika hali ham adabiy tanqid bilan bog‘liq va yuqorida aytib o‘tilganidek, tilshunoslikka ham yaqin deb aytish mumkin. Taniqli rus filologi V.Jirmunskiy A.A.Potebnya asarlarida “Poetikaning vazifalari” nomli asarida, uning umumiy tushunchasida ko‘plab e’tirozlar mavjud bo‘lsa-da, poetikaning umumiy til fani-tilshunoslik bilan yaqinlashish usuli juda samarali va shuning uchun keng tan olingan. Jirmunskiy poetika va tilshunoslik o‘rtasidagi yaqin bog‘liqlik haqida fikrlari , ayniqsa , diqqatga sazovordir: “So‘zlar she’riyat materiali bo‘lganligi sababli, poetikaning tizimli tuzilishi tilshunoslik tomonidan bizga berilgan lingvistik faktlarni tasniflashga asoslanishi kerak. Badiiy vazifaga bo‘ysunadigan bu faktlarning har biri she’riy usulga(texnikaga) aylanadi. Shunday qilib, til fanining har bir sohasi nazariy poetikaning alohida sohasiga mos kelishi kerak”.²⁸ Shunday qilib, albatta, u she’riy fonetika, she’riy morfologiya, she’riy sintaksisni yodda tutadi. Ushbu sohadagi taniqli tadqiqotchilar badiiy matn poetikasida estetik maqsadni yaratish jarayonida til birliklarining “ishlash mexanizmlari” ning o‘ziga xosligidan hayratda qolib, tilshunosliksiz poetika yo‘q degan xulosaga kelishdi. Masalan, R.Jeykobson o‘zining “Tilshunoslik va Poetika” ma’ruzasida xatto “Poetikani tilshunoslikning ajralmas qismi deb hisoblash mumkin”²⁹ degan tezisni ilgari surdi.
Badiiy asarlarning tili, stilistikasi va poetikasining taniqli tadqiqotchisi V.Vinogradov ko‘plab asarlarida ushbu masalalarning har birini aniqlashtirishga e’tibor bergan. Masalan, uning fundamental ishida “Stilistika. She’riy nutq nazariyasi. Poetika”, xususan poetika haqida fikr yuritib, u ikkalasini ham ta’kidlaydi. Demak, badiiy matn poetikasiga lingvistik yondashuv, ya’ni lingvopoetika boshqa yondashuvlarni inkor etmaydi, faqat bu yondashuvning yetakchiligini ko‘rsatadi. Ammo ba’zi tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, lingvopoetika faqat tilshunoslarga tegishli va uni faqat tilshunoslar o‘rganishi kerak, chunki faqat tilshunoslar badiiy nutqni o‘rganish uchun tegishli tajriba va zarur vositalarga ega. Ammo bunday qat’iy talablar jiddiy ilmiy e'tirozlarga sabab bo‘ldi. Masalan, R.A.Budagov bu talabga quyidagicha javob berdi: “Men poetika filologik bilimlar tizimida ajralmas fan ekanligiga chuqur ishonaman. Ular bilan she’riy va nasriy badiiy so‘zning taqdirini qadrlaydigan filologlar shug‘ullanishi kerak”.³⁰ B.Sarimsoqov o‘zbek xalq og‘zaki ijodining noyob san’atini chuqur o‘rgangan, qonuniy afsun-duolarning maxfiy san’atlarini, lingvistik folklorni chuqur o‘rgangan, tilshunoslik muammosini o‘rganishda tilshunos va adabiyotshunoslarning doimiy hamkorligini targ‘ib qilishdan charchamagan olim edi. U quyidagicha yozadi: “... Tilshunos yoki adabiyotshunos bo‘lsin, ular lingvopoetika va badiiy(majoziy) muammolarda birlashishi kerak, shunda ular haqiqiy filologlarga aylanadi. Badiiy muammolar esa faqat filologik muammolardir”.³¹
Bugungi kunda lingvistik va she’riy o‘rganish badiiy asar tilini “stilistik jihat”dano‘rganishdan ko‘ra biroz oldinroq qadam va samaraliroq usul ekanligi ayon bo‘ldi. Shu bilan birga, tadqiqotchilar badiiy asar tilini lingvopoetik tahlil qilish lingvo-stilistik tahlil natijalariga asoslanganligini ta’kidlaydilar. Shuni mamnuniyat bilan aytish kerakki, o‘zbek tilshunosligida lingvistik yo‘nalishda ko‘plab ilmiy ishlar yaratilgan va yaratilmoqda. Shubhasiz, ushbu lingvistik ilmiy ishlarda to‘plangan tajriba va nazariy xulosalar tabiiy ravishda keyingi o‘n yilliklarda o‘zbek tilshunosligida lingvistik va she’riy tadqiqotlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Shu nuqtai nazardan ular o‘zbek adabiyotida yuksak mahorat bilan yaratilgan she’riy va nasriy asarlarni, folklor namunalari tilini tahlil qiladilar, tegishli ilmiy xulosalarni umumlashtiradilar. Masalan, N.Mahmudov bir qator maqolalarida ayrim shoir va yozuvchilar asarlari tilining lingvopoetikasi haqida qiziqarli g‘oyalarni ilgari surgan. Taniqli tilshunos olim B.Yo‘ldoshev tomonidan ko‘p yillardan buyon badiiy asarlar tili, xususan, tilshunoslik bilan shug‘ullanib kelayotgan Z.Shodiyeva bilan hamkorlikda nashr etilgan monografiyada muayyan asarni lingvistik va she’riy tahlil qilish masalalari atroflicha yoritilgan. L.Jalolova kabi tadqiqotchilarning maqolalarida, Rixsiyeva, badiiy ijoddagi muayyan usul va lingvopoetik tahlil badiiy matnni badiiy mazmun birligi va uning rasmiy lingvistik ifodasi sifatida o‘rganishni nazarda tutadi. U lingvostilistik tahlil natijalariga asoslanadi va adabiy tanqid sohasidagi yutuqlarni hisobga olishi mumkin. Biroq, bu uchtasini chalkashtirmaslik kerak. Shuningdek, lingvopoetikaga lingvostilistika va adabiy tanqidning shunchaki “kombinatsiyasi” sifatida murojaat qilish kerak emas, chunki bunday yondashuv lingvopoetikaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shmaydi va afsuski, tergov natijalariga ta’sir qiladi. She’riy nutqning asosiy elementlaridan biri bo‘lgan qofiya dissertatsiyada lingvistik va she’riy kuzatishlar markazida bo‘lib, ushbu qofiyaning shakllanishi va semantikasini ta’minlovchi leksik, morfologik va sintaktik vositalar batafsil o‘rganiladi. Ammo she’riy matnning lingvopoetikasini, xususan, qofiya lingvopoetikasini fonetikadan ajratishga, qofiyaning semantik-leksik, morfologik va sintaktik vositalarini asoslashga urinish butunlay “tovushsiz”(“fonemik bo‘lmagan qofiya shakllantirish vositalari”, garchi bu ham qofiya tuzilishida ularning roli bor, buni inkor etib bo‘lmaydi) mos kelmaydi. Buning uchun, ta’bir joiz bo‘lsa, she’rning nafaqat chiroyli “yuqori”, balki nozik va samimiy “ichki” kiyimlarini ham olib tashlash bilan barobardir. A.Rustamov qofiyani “so‘zma-so‘z”(ya’ni “talaffuzi tinglovchiga ta'sir qiladigan umumiylik darajasiga ega bo‘lgan so‘zlar”) deb atashi ajablanarli emas. Tatar tilshunosi X.R.Kurbatovning ta’kidlashicha, lingvopoetikaning tarmoqlaridan biri she’r ritmidir, chunki she’r tizimi tilning o‘ziga xos xususiyatlariga, birinchi navbatda uning fonetik xususiyatlariga asoslanadi.
Lingvopoetikani o‘rganishga bag‘ishlangan ba’zi asarlarda badiiy asar tilini tahlil qilish lingvistik yondashuvdan tashqariga chiqa olmasligi, lingvopoetik tahlil juda zaif va yuzaki ekanligi seziladi. O‘zbek xalq qo‘shiqlarining lingvistik va poetik xususiyatlarini taqqoslash, metafora, malaka kabi qadimiy metodlarni tahlil qilish misolida o‘rgangan Yoqubbekova bu borada quyidagilarni ta’kidlaydi: “Xalq qo‘shiqlari poetikasini tashkil etuvchi elementlar orasida, masalan, qo‘shiq syujeti, kompozitsiyasi,obrazlari, qo‘shiqning lingvistik san’ati katta ahamiyatga ega. Qo‘shiqning asl mohiyati so‘zlar orqali qanday ifodalanadi, qanday qonunlar asosida-lingvistik xususiyatlar yig‘indisidan lingvistik badiiylik tushuniladi”.³² Monografiyada badiiy asar va poetikadagi ana shu lingvistik xususiyatlarning vazifalari ijodkorlar dahosi g‘oyasiga muvofiq ko‘rsatilgan va bu xususiyatlarning butun matndagi badiiy-estetik roli katta mahorat bilan ko‘rsatilgan.
Lingvopoetika haqida bugungi kunda turli muammoli savollar majud, uning o‘rganish obyekti, uning o‘zini lingvistika yoki poetikaga aloqadormi kabilar. I.Mirzaev ta’kidlaganidek “Bugungi kunda lingvopoetika filologiyaning yaxlitligini tiklashga qodir soha sifatida tan olinganligi sababli, uning maqsad va vazifalarini, tadqiqot obyektini, fanning boshqa sohalari bilan aloqasini aniqlashtirish va bu yo‘nalishdagi ishlarni jadallashtirish zarur... Ushbu sohadagi tadqiqotlarni ko‘paytirish va kuchaytirish zarurati filologiya fanining kelgusi yillardagi eng dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi”.³³ Albatta, lingvopoetikani o‘rganishning asosiy obyekti badiiy matndir. Ammo badiiy matn matnlarning tipologiyasi nuqtai nazaridan badiiy bo‘lmagan matnga qarshi bo‘lsa, uning xususiyatlari yanada aniqroq bo‘ladi. Hech kimga sir emaski, badiiy matn badiiy va estetik bir butunlik sifatida murakkab, ko‘p qatlamli hodisadir. Badiiy matnda ifodalangan asosiy g‘oya-fikr mazmunini tushunish shunchaki ish emas, balki juda qiyin murakkab ijodiy jarayondir. Keng ko‘lamli ma’naviy-madaniy, aqliy-hissiy, lingvistik-estetik faoliyat natijasida badiiy asarda qadahning pastki qismidagi mutlaqo original, ba'zan ochiq, ba'zan yashirin, turli xil belgilar, tashbehlar, ramzlarning ma'nosini tushunish mumkin. Har qanday matnning mazmunini tushunish uchun tilning so‘z boyligi va grammatikasini bilish zarur va yetarli; badiiy matn mazmunini tushunish uchun, shuningdek, badiiy matn tilining o‘ziga xos lingvistik va she’riy qonuniyatlarini bilish kerak. Rus tilshunosligida badiiy matn va uning metodologiyasini lingvistik tahlil qilish masalasi birinchi marta L.V.Shcherba tomonidan ko‘tarilgan. Shcherba o‘tgan asrning 30-yillarida lingvistik matn tahlilining asosiy vazifasini ko‘rsatish uchun til vositalari adabiy asarning g‘oyaviy va tegishli hissiy mazmuniga jalb qilingan. Badiiy matnni tahlil qilish va to‘g‘ri talqin qilish qobiliyati insonning umumiy madaniy darajasi, uning ma’naviy-ma’rifiy yetukligi, dunyoni anglash salohiyati, hissiy va estetik idrokini rivojlantirish uchun muhim ekanligi hammaga ma’lum. Nizomiddin M.Mahmudov ta’kidlashicha, “Shakl tahlilini mazmun tahlilidan ajratmaslik kerak, faqat shu yo‘l bilan muallifning niyatini to‘g‘ri tushunish, oddiy o‘qish jarayonida e’tibordan chetda qoladigan turli ma’no nozikliklarini aniqlash mumkin bo‘ladi.
Umuman olganda, katta ilmiy, nazariy va amaliy pedagogik ahamiyatga ega bo‘lgan bunday nihoyatda murakkab filologik muammo-badiiy matnni lingvopoetik tahlil qilish muammosi keng qamrovli monografik rejada o‘rganilmagan. Badiiy matn faqat she’riy yoki faqat nasr yoki boshqa adabiy asarlarni anglatmaydi. Tabiiyki, ushbu turlarning har biri o‘ziga xos lingvistik-she’riy va adabiy-mafkuraviy jihatlarga ega, ammo ularning barchasini san’atning umumiy va oddiy sifati birlashtiradi va buning mahsuli, albatta, badiiy matndir. Shuning uchun biz tadqiqot davomida o‘zbek adabiyotining deyarli barcha adabiy turlari va janrlari materiallarini badiiy matn sifatida tahlil qilishni maqsadga muvofiq deb bildik. Badiiy matnni lingvopoetik o‘rganishda muhim va asosiy fikrlar sifatida biz matnni, tipologiyani va matn birliklarini aniqlash masalalarini, badiiy matnni qurish tamoyillari va unga lingvopoetik yondashuvni, badiiy matnda lingvistik vositalarni she’riy aktuallashtirishni va badiiy matnning asosiy toifalarini aniqladik.”³⁴
Lipgart zamonaviy rus tilshunosligida lingvopoetikaning nazariy masalalarini o‘rgangan olimlardan biridir. Tilshunoslikning lingvopoetika sohasi davrning dolzarb ilmiy-nazariy masalalari, muammolari, tadqiqot vazifalari bilan tavsiflanadi. Bu zamonaviy o‘zbek tilshunosligining muhim vazifalaridan biridir. So‘nggi yillarda yaratilgan tilshunoslik natijalaridan ma’lumki, bu sohada o‘zbek nasri namunalarini o‘rganish yanada faollashdi. Bu jarayonda yangilanish tamoyili avjida. Nasr ham, she’riyat ham bir qator yangi, chuqur san’at asarlari bilan boyitilgan. Shuning uchun ularning eng jozibali va diqqatga sazovor joylari asosida lingvopoetik tadqiqotlarni faol olib borish maqsadga muvofiqdir. Tabiiyki, bu zarurat bilan bog‘liq dunyoqarash tilshunoslikni o‘qitish jarayoniga ham tegishli. Ushbu sohani o‘rganishda ko‘plab prinsiplar, til materialidagi o‘zgarishlar juda sekin sodir bo‘lgan bo‘lsa-da, tilning sotsiolingvistik jihatlari, uni qo‘llash jarayonini yangi, zamonaviy talablarga moslashtirish hayot va o‘lim masalasidir. Bu, birinchi navbatda, nutq jarayonida til materiallaridan samarali foydalanish, ma’lum darajada nutq madaniyatini yanada takomillashtirishning me’yoriy muammolarini hal qilish va talabalar va jamoatchilikni tegishli bilimlar to‘g‘risida xabardor qilish bilan bog‘liq. Tilning turli jihatlarini o‘zida mujassam etgan va uni bir butun, tizim sifatida o‘rganadigan tilshunoslik 1920-yillarda shakllangan va tizim-tarkibiy tilshunoslik nomi bilan mashhur bo‘lgan. Shuni ta’kidlash kerakki, XX asrda Ferdinand de Sossyur tomonidan asos solingan tizimli tilshunoslikda o‘nlab yangi lingvistik oqimlar va maktablar paydo bo‘ldi, ularda katta zamonaviy
yutuqlarga erishildi.
Til ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida har doim qisqalik va qulaylikka intiladi. Biror kishi uchun qanday talaffuz qilish uni to‘g‘ri talaffuz qilishdan ko‘ra qulayroq va osonroqdir. Tilda fonetik va leksik so‘zlardan foydalanish biroz qulaylik va ravonlikni ta’minlaydi. Badiiy asarning asosiy elementi esa so‘z va umuman til bo‘lib, til muallifning ushbu asarni haqiqiy san’at darajasiga ko‘tarish uchun til vositalaridan foydalanish qobiliyatining asosiy omili hisoblanadi. Adabiyotimizda o‘z izini qoldirgan rassomlarning har bir asarining tilini o‘rganish, avvalo, yozuvchining mahoratidan va uning asarlari tilining tilimiz rivojiga ta’sirini aniqlash zaruriyatidan kelib chiqadi. Tabiiyki, badiiy asarni lingvopoetik tahlil qilishning bir qator tamoyillari mavjud. O‘zbek tilidagi materiallar asosida badiiy matn lingvopoetikasi muammosini atroflicha o‘rgangan M.Yo‘ldoshev lingvopoetik tahlilning quyidagi asosiy tamoyillarini ko‘rsatib beradi: 1)shakl va mazmun birligiga asoslangan yondashuv; 2)makon va vaqt birligidan kelib chiqish; 3)umumiy til va adabiy til o‘rtasidagi munosabatlar asosida baholash; 4)badiiy matnga badiiy va estetik yaxlitlik sifatida yondashish; 5)badiiy matnda she’riy aktuallashtirilgan til vositalarini aniqlash; 6)nisbatni aniqlang. badiiy matnda aniq va yashirin; 7)badiiy matndagi intertekstuallik mexanizmlarining lingvistik va semantik xususiyatlarini aniqlash. M.Yo‘ldoshev badiiy matnda she’riy aktuallashtirilgan til vositalarini aniqlash lingvistik va she’riy tahlilda muhim tamoyil ekanligini ta’kidlaydi, chunki bunday vositalarning lingvistik va badiiy mohiyatini ochib berish orqali badiiy tarkibni shakllantirish va ifoda etish mexanizmlarini aniq tasavvur qilish mumkin.
Darhaqiqat, xuddi shu prinsip badiiy matnning estetik qiymatini bevosita aniqlash va baholashda foydalidir va boshqa prinsiplar ustida ishlash uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, yangi boshlovchi tahlilchi uchun lingvistik san’atni ushbu tamoyil asosida tasavvur qilish qiyin emas, chunki tahlil obyekti matndagi o‘ziga xos lingvistik birliklardir. Albatta, badiiy mazmunni ifodalashda tilning fonetik-fonologik, morfemik, leksik, morfologik, sintaktik va hatto supersintaktik kabi barcha darajalari ishtirok etadi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, bu birliklarning hammasi ham istisnosiz ijodkorning badiiy niyatiga bevosita va bir xilda xizmat qilmaydi. Ushbu birliklarning ba'zilari ijodkor tomonidan mahorat darajasiga ko‘ra yaratilgan ma’lum bir qulay badiiy kontekstda alohida badiiy-estetik urg‘u oladi.
Lingvopoetik tahlilning markazida xuddi shu prinsip, ya’ni she’riy aktualizatsiya prinsipi-she’riy tarkib bilan to‘ldirilgan til birliklarini aniqlash va ularga mos ravishda baholash prinsipi yotadi. Bunday tahlil nafaqat rassomning bizning natning bitmas-tuganmas boyligi salohiyatidan foydalanish qobiliyatini namoyish etadi. Va u badiiy niyat, obyektiv baholash xizmatidagi birliklarning butun mohiyatini ochib berishga yordam beradi. Ayniqsa, bunday tahlil buyuk lug‘atlar asarlariga asoslangan bo‘lsa, badiiy til san’atining namunali jihatlari aniq bo‘ladi. Buyuk adabiyotshunos olim B.Sarimsoqov yozganidek: “San’at san’atning asosiy, doimiy xususiyati, shu jumladan nutq san’atidir”.³⁵ Badiiy asarning lingvopoetik tahlili tilning nazariy jihatlarini, uning ijtimoiy funksiyalarini va umuman inson ma’naviyatining aksini tasavvur qilishimizga imkon beradi. Chunki lingvopoetika o‘z tabiatiga ko‘ra filologiya sohalarini birlashtirishga va uning yaxlitligini ta’minlashga qaratilgan. Lingvopoetik tahlil jarayoni yozuvchining tili va uslubi haqida ma’lumot berish bilan cheklanib qolmaydi, balki asar yaratilgan davr tilining o‘ziga xosligi, yozuvchining so‘z boyligi haqida ham ma’lumot beradi.
Til vositalarini ifodalash usullari, badiiy vakillik vositalarini lingvistik faktlar yordamida aks ettirish va umuman, tilni uning barcha darajalarida tahlil qilish hisobga olinadi. “Lingvopoetika” atamasi o‘zbek tilshunosligida hali o‘z o‘rnini topmagan bo‘lsa ham, bu borada juda ko‘p ilmiy ishlar qilingan, ammo ularning aksariyati ma’lum bir yozuvchining tili va uslubini, asosan stilistikani tahlil qilishdan iborat yo‘nalishi bo‘yicha amalga oshiriladi. San’atni ta’minlaydigan til elementlari va ularning yozuvchining maqsadini ifodalashdagi roli turli darajalarda va turli nuqtai nazardan o‘rganilgan. Ushbu tadqiqotlarda tavsiflovchi usul asosiy rol o‘ynadi, tahlilning individual jihatlariga ko‘proq e’tibor qaratildi. Adabiy til ko‘pincha adabiy nuqtai nazardan baholanadi, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish natijasida kelib chiqadigan poetikani(she’riy obrazlarni) tahlil qilishga qaratilgan.
Badiiy uslubni lingvistik nuqtai nazardan ilmiy tadqiqotlar ham mavjud. Bu yerda “tilshunoslik” va “poetika” atamalari, ularning aloqasi haqida o‘ylash kerak. Aristotel o‘zining mashhur “Poetika” asarida she’riyat san’ati-she’riy navlar(janrlar) haqida gapirdi va she’riyat san’ati haqida gapirdi. “Til va fikr” bo‘limi ritorikaning nutq va fikr hodisalariga aloqadorligini ta’kidlaydi va uning nutq tarkibi haqidagi bilimlar bilan bog‘liqligini tan oladi. To‘g‘ri, ritorika qadimgi ilm-fan tarixida alohida o‘rin tutadi. Ammo poetika ritorikadan ajralmasdir. Chunki har bir lingvistik hodisa nutqiy vaziyatga o‘tishi bilan insonning tasavvuri, ruhiyati va hissiyotlari ushbu nutq aloqasi bilan o‘zaro bog‘liq holda harakat qiladi. Yigirmanchi asr tilshunosligi adabiy tilni o‘rganishga e’tibor qaratar ekan, badiiy asarda voqelik obrazini har tomonlama, chuqur va yaxlit o‘rganishni tasvirlash uchun ritorika va poetika tushunchalarini birlashtirgan “lingvopoetika” atamasi paydo bo‘ldi. Bugungi filologiyaning dolzarb vazifalaridan biri o‘zbek lingvopoetikasining nazariy asoslarini ishlab chiqish, aniqrog‘i, uni tizimlashtirish, tadqiqot usullari va vositalarini o‘rganish, bosqichma-bosqich rivojlantirish: barcha tushunchalarni guruhlash va shu tariqa san’at bilan ta’minlash ham elementlarni lingvistik o‘rganishdir. Bizning fikrimizcha, ularni quyidagi sohalarga ajratish mumkin:
1.She’riy fonetika. Tovushlar san’at elementlari sifatida o‘rganiladi. Ya’ni, uslub o‘ziga xos tovush o‘zgarishlari, urg‘u, ularning talaba tasavvuriga ta’siri va boshqa omillarni hisobga oladi. Masalan, she’riyatdagi vazn talabiga ko‘ra tovush kamayadi, tovush kuchayadi va tovushlar joylarini o‘zgartiradi. Nasrda ham turli xil so‘zlarni ifodalashda o‘ziga xos vaziyatlar mavjud(masalan, yoog‘-e? Yoki mazza!). Ular tasvirni yanada ishonchli qilish uchun xizmat qiladi.Lingvopoetik tahlil bunday o‘zgarishlarning maqsadini ochib beradi.
2.She’riy leksikologiya. Bu boradagi tadqiqotlar ko‘lami juda keng bo‘lib, o‘zbek tilshunosligida ko‘plab ilmiy ishlar qilingan. Masalan, asar tilida sinonimlar, omonim iboralar yoki cheklangan lug‘at(dialektika, tarixiylik, arxaizmlar) kabi masalalar, o‘rganilgan so‘zlar qatlamining mavjudligi bir nechta asarlar tilida tahlil qilinadi.
3.She’riy morfemalar. Bu nafaqat morfemalarni, balki morfologiya va so‘z shakllanishi tahlilini ham o‘z ichiga olgan juda keng maydon bo‘lib, qiziqarli tadqiqotlarga olib keladi. Masalan, asar matnida ishlatilgan har bir affiksni tahlil qilish ham tarixiy, ham tavsifiy, ham nisbatan amalga oshiriladi.
4.She’riy semantika. So‘zlarning turli jihatlarini ifodalashni o‘rganish, ayniqsa majoziy ma’nolardan foydalanishda, tilning boyligini ham, uslubning o‘ziga xosligini ham ko‘rsatadigan vositalarga qaratilgan. Bu yo‘nalish bevosita san’at tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lishi kerak(sifatlar, analogiyalar, retorik, va hokazo.).
5.She’riy sintaksis. Matnning jumla tuzilishi shu yo‘nalishda o‘rganiladi. Unda lingvopoetik tahlil rasmiy sintaksis, semantik sintaksis, kommunikativ sintaksis va matn sintaksisi bilan bog‘liq holda amalga oshiriladi. She’riy nutqni tahlil qilishning ikki yo‘li mavjud: she’riy va nasriy. Chunki she’riy nutqni tashkil etuvchi elementlarga, she’riy nutqning tuzilishiga, nutq qismlarining tartibiga, og‘zaki va ma’naviy san’atlardan foydalanishga e’tibor berish kerak. Shoirning g‘oyasi va maqsadini aniqlashda parchalarning ifoda shakllari va usullarini, hissiy ekspressivlikni ta’minlashning barcha vositalarini tahlil qilish kerak. Nasriy nutqda ham jumlalar va nutq qismlarining tartibiga, shakl va mazmun uyg‘unligiga e'tibor qaratish lozim. Bunday holda, tahlil jumlaning rasmiy-grammatik bo‘linishi, haqiqiy bo‘linish, mantiqiy urg‘u, taxmin qilish kabi hodisalar bilan bog‘liq.
Umuman olganda, bu yo‘nalish tarkibiy poetika tushunchalari bilan bog‘liq. O‘zbek tilshunosligida lingvopoetikaning shakllanishi va rivojlanishida H.Doniyorov, S.Mirzayev, K.Samadov, I.Qo‘chqortoyev, H.Abdurahmonov, N.Mahmudov, B.Umurqulov, I.Mirzaev, M.Yuldashev kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi. Ular badiiy asar tilining stilistik, badiiy va estetik jihatlarini yozuvchining so‘z tanlashi, o‘ziga xos tili, xalq tiliga munosabati, yangi so‘z va iboralar yaratish kabi omillar nuqtai nazaridan o‘rganib chiqdilar. Xulosa shuki, lingvopoetik tadqiqot asoslari va ularning nomlanishi birlashtirilgan bo‘lishi kerak. Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, matn lingvistik nuqtai nazardan murakkab tuzilma bo‘lib, u barcha lingvistik xususiyatlarni o‘z ichiga oladi va u tilshunoslikning barcha sohalarida asosiy o‘rganish obyektlaridan biri hisoblanadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Adabiyot so‘z san’ati ekanligi qadim zamonlardan beri takrorlanib kelgan. Demak, adabiyotning asosiy elementi so‘z, umuman, tildir. Hech shubha yo‘qki, adabiy asarning abadiy asar darajasiga ko‘tarilish qobiliyati uning lingvistik tarkibi va muallifning badiiy ifodasining etukligiga bog‘liq. Shuning uchun har qanday adabiy asarning mohiyatini obyektiv baholash uchun, avvalo, uning lingvistik tarkibining o‘ziga xosligini tahlil qilish kerak. So‘zlardan foydalanish san’at darajasida yoki san’at darajasida emasligini baholash uchun, birinchi navbatda, so‘zni, uning ma’nosini va bu ma’noning tuzilishini aniq tasavvur qilish kerak. Albatta, so‘zning ishlatilishi bilan bog‘liq holda paydo bo‘ladigan qo‘shimcha ma’no nuanslari va tarkibdagi farqlar turli xil tasvir usullari va vositalari orqali amalga oshirilishi mumkin. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, aksariyat hollarda ma’noning bunday qo‘shimcha nozikliklari so‘zning ma’nosini qurishda imkoniyat sifatida mavjud bo‘lib, ular so‘zning ma’nosini qurishda allaqachon qayd etilgan. Shu maqsadda badiiy asar tilidagi sinonimlar, sinonimlar, antonimlar, ko‘p ma’noli so‘zlar, tarixiy va arxaik so‘zlar, yangi ijodlar, dialektal so‘zlar, xorijiy va qo‘pol so‘zlar ajralib turadi va ularning asarga kiritilgan maqsadi tushuntiriladi. Tilda qarama-qarshi manoga ega so‘zlarning mavjudligi badiiy nutqning ekspressivligi va samaradorligini ta’minlash uchun qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyoti qadim zamonlardan beri tilda ushbu ifoda imkoniyatidan keng foydalangan. Shoir uchun juda zarur bo‘lgan san’atlardan biri bu tazoddir. Bu san’at mutabaqa, tiboq, tatbiq, muttazad, ittizad va takofu deb ham ataladi. Ushbu san’atda san’at mutaxassislari, qarama-qarshi ma’nolarga ega so‘zlar ishlatiladi. Tushunchalar, belgilar, vaziyatlar, tasvirlar qarama-qarshi so‘zlarni yonma-yon ishlatish bilan qarama-qarshi ma’no hosil qiladi.
Yozuvchilar odatda tasvirning maqsadiga mos keladigan iboralarni tanlash va ulardan foydalanish bilan kifoyalanmaydilar. Ehtimol, belgilar tabiatiga, ruhiy holatiga, turmush tarziga qarab o‘zgaradi va qayta ishlaydi. Shu tarzda, xalq iboralari sayqallanadi va yangi ma’no nozikliklari bilan to‘yinadi. Xalq iboralarini qayta ishlashning turli xil usullari mavjud, ularga yangi rang va ohang, ma’noni yangi talqin qilish mumkin. Bunga umumiy ibora ma’nosining yangi talqinini ochish, iboraning leksik tuzilishini o‘zgartirish va uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangi metaforik va majoziy ma’nolarni qo‘shishkabi usullar kirishi mumkin. Frazeologik iboralarni qayta ishlashning turli usullari B.Yo‘ldoshev tomonidan keng o‘rganilgan. Badiiy matnda eng keng tarqalganlari quyidagilar:
1.Iboradagi ba’zi so‘zlarni almashtirish: agar siz yana uch kun jim tursangiz, siz velosiped minayotgan mulla kabi zaif bo‘lib qolasiz.(S.Ahmad) Biz xatto mingboshining falonchisi ko‘zimizga tushishi haqida xabar bermadik. Nega jimsiz? Og‘zingizga paxta to‘ldirganmisiz? Dunyoda o‘z oyog‘iga bolta tashlaydigan ahmoq bormi?(Cho‘lpon) badiiy asarda ishlatiladigan birikmalarni o‘rganishda, asar ichidagi birikmalar miqdorini(fondini) aniqlash va ularni xarakterli xususiyatlariga ko‘ra tasniflash, ularni tizimli va semantik tavsiflash va matndagi funktsiyalarini tekshirish lingvopoetik tahlil talablari hisoblanadi. Bunday tahlilda yozuvchining mavjud til birliklaridan foydalanish qobiliyati ham ochib beriladi.
Badiiy matn yaratishda iste’dodli ijodkorlar va yozuvchilar so‘zlar, iboralar, turli birikmalar va sintaktik birliklardan mohirona foydalanadilar, shunda ularga qo‘shimcha ma’no berish orqali ular matn mazmunini oshiradi, matnni estetik jihatdan boyitadi, va ayni paytda, o‘quvchi matnni yuqori darajada tushunadi. Shu nuqtai nazardan, g‘ayrioddiy kombinatsiyalar badiiy matnlarda ekspressiv sintaksisning muhim birligi sifatida she’riy aktualizatsiya uchun katta imkoniyatlarga ega sintaktik vositalardan biridir. Badiiy matnda topilgan bunday g‘ayrioddiy kombinatsiyalar sezilarli lingvopoetik ahamiyatga ega bo‘lib, matnning rang-barangligi va mazmunliligini oshiradi, matnning semantik va badiiy tuzilishini ma'lum darajada murakkablashtiradi va samaradorligini oshiradi. Muallif badiiy matnda voqelikni tasvirlashning mavjud usullarini o‘rganadi va u har doim to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki turli yo‘llar bilan tasvirlangan voqealarga o‘z munosabatini bildiradi. Biroq, u shunchaki voqeani aytib bermaydi, balki ongli ravishda o‘quvchiga badiiy ta'sir qilish vositalarini tanlaydi. Bunday vaziyatda muallif g‘ayrioddiy kombinatsiyalarga ehtiyoj sezadi. Ular orasida achchiq shamol, Jasur go‘zallik, qattiq nutq, notinch asr, shamol aytadi(Said Ahmad); buralgan nutq, o‘lik sukunat, sovuq nur, xira kirpiklar, halollik nuri, yurak ko‘zlari(Tohir Malik) kabi. Bunday so‘z birikmalari yozuvchining o‘quvchiga ta’sir qilish imkoniyatini oshiradi, badiiy asarga alohida estetik ta’sir beradi va ma’lum lingvopoetik ahamiyatga ega hisoblanadi. G‘ayrioddiy kombinatsiyalar badiiy matnda lingvopoetik qiymat jihatidan har doim ham matndagi barcha so‘zlarga teng kelavermaydi, g‘ayrioddiy kombinatsiyalarning lingvopoetik qiymati sezilarli darajada yuqori. Yozuvchi o‘z asarida har safar o‘zining badiiy niyatiga muvofiq turli ma’nolarni ifodalash uchun shunday kombinatsiyalar yaratadi. Shuning uchun yozuvchining badiiy mahoratini baholashda bunday noodatiy kombinatsiyalarning lingvopoetikasi alohida ahamiyatga ega.
Ma’lumki, lingvopoetika tilshunoslikda badiiy matnda aks ettirilgan til birliklarini va ularning funktsional ahamiyatini, g‘oyaviy va badiiy mazmunini aniqlashda, falsafiy va estetik jozibani baholashda, qiyosiy-tipologik jihatdan muhim yo‘nalishlardan biridir. Axir, matn makro va mikro maydonlarda aks ettirilgan haqiqatni ochishda asosiy komponent hisoblanadi. Xususan, she’rdagi metafora, metonimiya, sinekdoxa, frazeologiya kabi til birliklarini o‘rganishning barcha elementlari muallif tomonidan badiiy matnda qo‘yilgan maqsad, vazifa, g‘oya muvozanatini namoyish etishga qaratilgan bo‘ladi. Har qanday matn tirik organizmga o‘xshaydi. Unda aks etgan muallifning dunyoqarashi tizimli yaxlitlikka ega bo‘lib, muayyan ijtimoiy-ma’rifiy masalalarni aniqlashga qaratilgan. Mavzu bo‘yicha adabiyotlarni tahlil qilish, ijtimoiy ongning rivojlanishi natijasida odamlar narsalarga o‘z nomlarini berish qobiliyatiga ega bo‘la boshladilar.
Shuningdek, ular turli xil voqeliklarni, ayniqsa tabiiy va ijtimoiy hodisalarga nisbatan nomlash orqali aniqlashga muvaffaq bo‘lishdi. Natijada, hissiyot, tajriba va voqelikning birligi inson oldida misli ko‘rilmagan kashfiyotlarni yaratishga yo‘l ochdi. She’riy matn tuzilishida so‘z va g‘oyalarning birligi muhim ahamiyatga ega. Chunki shoir nimani va qanday ifoda etish yo‘lida tasavvur illyuziyasi asosida aniq sahnani barqarorlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. U narsa va hodisalarni qalbining ko‘zlari bilan idrok etadi va ularni hissiy kuzatuv zaliga yo‘naltiradi. Undan talabaning yuragi dam oladi. Uning tasavvuri porlaydi, u atrofida sodir bo‘layotgan haqiqatga befarq bo‘lmaslikka harakat qiladi. Bir qarashda, oddiy ko‘rinadigan haqiqatning ildizida katta universal muammo yotganini ko‘rish qiyin emas. Hech kimga sir emaski, so‘nggi yillarda bolalar she’riyatida rang-barang obrazli ifoda elementlari, metrik birliklarni kuylash o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lmoqda. Global kontekstda gapirishga intiladigan va bunga intiladigan shoir bor. Bunday albatta, e’tiborsiz mumkin emas, barkamol rivojlangan shaxs, tarbiyasi kabi ezgu tuyg‘ular va maqsadlar, uning yadrosidagi, faqat bir tomoni bor. Badiiy matnni ishga tushirish hodisasi, birinchi navbatda, badiiy rang berish, grammatik tuzilish, subtitrlar va subtitrlarning stilistik xususiyatlari, bitta markazda, dominant birliklarning o‘zaro bog‘liqligi tushuniladi.
She’riy matn, ammo bu birliklar nafaqat noaniqlikni ochib beradi, balki ulardagi teglarning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalashning keng doirasini ham ochadi. Mustaqillik davrida muvaffaqiyat qozongan A.Obidjon, O.Damin, D.Rajab so‘z birliklarini o‘z o‘rnida va holatida she’riy mahoratida ishlata olganliklarini ta’kidlash lozim. Lingvopoetika tilshunoslikda badiiy matnni o‘rganishning uchinchi darajasi sifatida tan olingan. Darhaqiqat, semantik darajalarni tahlil qilish lingvopoetik elementlarning dinamikasini aniqlashning keng usulini ochishi mumkin. Xususan, shoir nima haqida yozayotganini-kimni nazarda tutayotganini tushunish maqsadga muvofiqdir. A.Obidjonning she’rlari ko‘pincha mittilar dunyoqarashini rivojlantirishning eng muhim jihatlarini, ya’ni tanqidiy fikrlashni chaqiradi.
Badiiy matnning lingvistik poetikasida uslubiy o‘ziga xoslikni ta’minlashga xizmat qiladigan eng muhim jihatlardan biri bu o‘xshashliklarning roli. Masalan, simulyatsiya qilingan matndagi haqiqat, voqealar bolaning tasavvurini, aql-idrokini keskinlashtirishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. M. Yo‘ldoshev quyidagilarni ta’kidlaydi: “Xususiy mualliflik o‘xshashliklariga faqat badiiy matnni bezovta qiluvchi, go‘zallashtiruvchi vosita sifatida qarash to‘g‘ri emas. Mahoratli rassom badiiy-estetik ehtiyoj zarurati bilan bunday o‘xshashliklarga murojaat qiladi. Bunday o‘xshashliklar tasavvur qilish qiyin bo‘lgan tushunchalarni konkretlashtirishda, mavhum tushunchalarni aniqlashda, narsalar, hodisalar va vaziyatlarning eng nozik tomonlarini o‘quvchi nazarida aks ettirishda va tasvirni quruqdan qorong‘i qilishda juda muhimdir”³⁶ Bu shuni anglatadiki, shoir kutilmagan holatlar va istiqbollar oldida ham o‘xshashliklarga moyil. Bunday o‘xshashlik A.Obidjon ijodida juda keng tarqalgan. Matnlarda bolalarni masallar bilan hayratga solish asosiy maqsad - topilgan, boshi tekis ekanligi ko‘rsatilgan. Boyqush kabi ko‘z shapaloq. Avvalo, o‘ziga xoslik, tasvir va ekspressivlik har doim ustunlik qiladi. Biroq, bunday o‘xshashliklar har qanday o‘quvchini jozibadorligi, yorqinligi, ifodaliligi va kutilmagan(g‘ayrioddiy) dalillari bilan hayratga soladi. Shuni ta’kidlash kerakki, A. Obidjon ko‘pincha taqlidning g‘ayrioddiy, kutilmagan shakliga ishora qiladi. Bu his-tuyg‘ular va hissiyotlar natijasida chiroyli tarzda chiqishi kerak. Chunki bola hayotni va dunyoni qiziqish va sezgirlik bilan tasavvur qilishga intiladi. Bu jihat she’riy matnning she’riy rivojlanishida an’anaviy emas, balki g‘ayrioddiy ta’sir maydoni sifatida sinab ko‘rilgan hodisadir. Xususan, bolalarning dunyoqarashini shakllantirish, oq va qora ranglarni farqlash, har bir jarayonga o‘z munosabatini uyg‘otishga jiddiy tayyorgarlik ko‘rish mustaqil fikrlash qobiliyatlarini namoyish etish uchun asos yaratadi. Hech kimga sir emaski, A.Obidjonning “Polosonlik polaponlar” she’ri turli masalalarga munosabat bildirishga o‘rgatuvchi eng noyob asarlardan biridir. Unda vaqt va makon masalasi-bolaning yuragidagi nozik his-tuyg‘ularning motivatsiyasi belgisi-o‘ziga xoslik berishi mumkin bo‘lganda bo‘rttirilgan. Shuni ham ta’kidlash joizki, asarlari tilga olingan shoirlar tomonidan yaratilgan obrazlar o‘ziga xoslik kasb etgan. Masalan, Anvar Obidjonning she’rlari fil, timsoh, oq mushuk, qora it, olma, tulki, bo‘ri, sichqon, ayiq, yo‘lbars, amaki, amaki, chol, qarg‘a tasvirlariga murojaat qilib, tanish sahnalarni o‘zida mujassam etishga harakat qiladi. Dilshod Rajab she’rlarida koptok, ilon, timsoh, oq ayiq va sher naqshlangan, bola tasavvuriga oid badiiy talqinlar ifodalangan. Bu o‘zbek bolalar she’riyatini, uning o‘ziga xos xususiyatlarini, obrazlar dunyosini keng miqyosda o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi.
Til-bu mohiyat, ruhiyat va inson faoliyatini turli tomonlardan o‘rganadigan eski va yangi fanlarni o‘rganishning markaziy va ayni paytda o‘ta murakkab obyekti sifatida favqulodda noyob hodisa. Ushbu sirli hodisani to‘g‘ridan-to‘g‘ri anglash va namoyon qilish yo‘li nutqning butun oqimini qismlarga bo‘lish, uni bo‘laklarga bo‘lish, har bir qismni yoki zarralarni alohida tasavvur qilish, shuningdek, mutanosib va hatto nomutanosib munosabatlarni idrok etishdir. Shuningdek, u insonning o‘zini namoyon qilish, rivojlanish jarayonlarida tildan foydalanishning bunday usullarini kashf etdi, bu nutq parchalarini bir-biri bilan bog‘ladi, natijada u badiiy nutq deb nomlangan mo‘jizaviy vosita muallifiga aylandi. Bunday go‘zal nutqning noyob shakllari va namunalari sifatida yaratilgan so‘z durdonalari-afsonalar, dostonlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, qo‘shiqlar, she’rlar, dramalar, hikoyalar, romanlardir. Ushbu sehrli nutq san’ati tilshunoslik, adabiy tanqid, estetika, tarix, ta’bir joiz bo‘lsa, qo‘lma-qo‘l, birgalikda, hamkorlikda kabi fanlar bilan o‘rganiladi. Ammo badiiy adabiyot deb ataladigan ushbu maxsus sohada til hayotini o‘rganishga kelsak, garchi bu muammoni o‘rganishning boshlanishi qadimgi davrlarga borib taqalsa-da, tortishuvlar va munozaralar hech qachon to‘xtamagan.
Adabiy matn-bu adabiy tildan foydalanadigan, o‘quvchining qiziqishini jalb qilish uchun ma’lum bir estetik maqsadga ega bo‘lgan til turi. Adabiyot muallifi o‘z g‘oyalarini nafis va ma’lum bir uslub mezoniga ko‘ra ifoda etish uchun kerakli so‘zlarni izlaydi. Ko‘p turli va xilma-xil xususiyatlar adabiy matnni tavsiflaydi. Biroq, ular orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
Estetik kommunikativ niyat. Aytish kerakki, uning vazifasi san’at asarini yaratishdir, shuning uchun uning maqsadi amaliy emas, balki badiiy.
O‘z dunyosi. Ular haqiqiymi yoki adabiy matnlar muallifi tomonidan qo‘llaniladigan referentlar emasmi, u o‘quvchi ularni o‘qishni boshlaganda to‘liq ishtirok etadigan dunyoni yaratish va rivojlantirish tarafdori ekanligi aniq.
O‘ziga xoslik. To‘liq nashr etilmagan-bu o‘z tinglovchilariga voqeani aytib berishni istagan muallifning ongidan tug‘ilgan matn.
Yuqorida aytilganlarning barchasiga qo‘shimcha ravishda, har xil turdagi adabiy matnlarning mavjudligini e'tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Shunday qilib, ular orasida quyidagilar ajralib turadi:
Tarix. Qisqasi, xayoliy va bir nechta belgilar bilan ifodalanadi.
Roman. Antik davrda adabiyotda eng muhimlaridan biri bo‘lgan va ko‘plab janrlarga bo‘lingan ushbu turdagi matnning kelib chiqishi mavjud.
Afsonalar, adabiy matnlar haqiqiy voqealarga asoslangan va fantaziyalar bilan bezatilgan.
She’riyat. Oyatda va qofiya bilan. Bu his-tuyg‘ularga murojaat qiladigan usul.
Masal. Axloqni bajarish va o‘quvchini o‘rganishga o‘rgatish, asosan, qisqa, xayoliy va nasr yoki oyatda bajarilishi mumkin bo‘lgan adabiy matnning ushbu turiga erishishga qaratilgan.