Mundarija: kirish bob. Alisher navoiy hayoti va ijodi

Kurs ishining ob’ekti: Ishning asosiy tadqiqot ob’ektini Alisher Navoiyning “Sab’ayi sayyor” asari tashkil qiladi. Bundan tashqari mavzuni olishga bevosita qaratilgan tarixiy hamda istiqlol davri adabiyotlaridan ham foydalaniladi. Shu jumladan mavzuga aloqador ilmiy maqolalar, adabiyot darsliklari ham ma’lum joylarda ishga jalb etiladi
Kurs ishning maqsad va vazifalari: KIning maqsadi Navoiy ijodida rang tasvirini o‘rganishdan iborat bo‘lib, uni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga belgilab oldik:
- xalq tushunchasi va badiiy adabiyotda ranglar anglatadigan ma’nolar talqini hamda ularning ifodasini o‘rganish;
- Navoiy ijodida oq, qora, yashil kabi ranglar bilan bog‘liq tasvirlar va ularning asarlar mazmuni, g‘oyasi hamda badiiyatiga ta’siri masalalari - ikki san’at mushtarakligining ahamiyati va qiymatini ko‘rsatish;
- shoir ijodida ranglarning ifodalaydigan ma’nolarni kuzatish hamda ularning tasnifini berish;
- ranglarning Navoiy asarlari mazmuni hamda badiiyatiga munosabati masalalarini tashkil qilish;
- kuzatishlarimizdan kelib chiqib, o‘rganilgan mavzu yuzasidan xulosalar chiqarish

1-BOB. ALISHER NAVOIY HAYOTI VA IJODI
1.1 Alisher Navoiyning “Xamsa” (“Beshlik”).
Navoiyning asosiy she’riy asari “Xamsa” (“Beshlik”). “Xamsa” janri 12-asrda vujudga kelgan, uning asoschisi buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) boʻlgan. “Sirlar xazinasi”, “Xosrov va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Yetti sayyora”, “Iskandar-noma” kabi beshta she’r, beshta mustaqil badiiy birlikni bir asarga birlashtirgan. Ular voqea mazmuni jihatidan farq qiladi, lekin mafkuraviy mazmun, yagona pafos bilan birlashadi.
Nizomiy “Xamsa” yaratish an’anasiga asos solgan: birinchi she’r axloqiy-didaktik, ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi she’r mehrli ishqiy, beshinchisi esa Sharqda Iskandar laqabli A. Makedoniyaning shartli biografiyasi. Nizomiy shogirdlari Amir Xosrov Dehlaviy va Jomiy edilar.
Jomiyning bevosita ta’sirida A.Navoiy o‘zining “Xamsa”sini yaratadi. Unda shoir rassom, mutafakkir, siyosatchi sifatidagi hayotiy va ijodiy tajribasini ifodalagan. O‘zidan oldingilaridan farqli o‘laroq, u o‘quvchini dunyoning haqiqiy idrokiga yaqinlashtirishga, uning qalbiga “yeriy did”ni singdirishga harakat qilgan.
Navoiy o‘zidan oldingi ijodkorlarning hunarmandchiligini o‘rganar ekan, o‘z ijodini hayotga, uning talablariga yaqinlashtirishga intildi:
Bu rivoyatlar qahraton asrlar mevasidir
Ular haqida Nizomiy va Xosrovlar yozgan.
Asos olib, men ularni qayta qurdim:
Men ularning qahramonlariga ko‘proq hayot to‘kdim”.
Bu adabiy mo‘jizani yaratish uchun unga ikki yarim yil (1483 yildan 1485 yilgacha) kerak bo‘ldi. Navoiyning “Xamsa” qo‘lyozmasi bizgacha yetib kelgan, hatto Toshkentdagi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida umrboqiy nusxalari ham bor.
"Solihlarning chalkashishi".
A.Navoiyning birinchi she’ri “Xamsa” muqaddima (9 qism), 20 bob-suhbat (mulokat), epilogdan iborat. Shoir axloq, din, falsafa, ijtimoiy hayot muammolariga to‘xtalib o‘tadi. Har bir bob masal bilan tasvirlangan. “Solihlar chalkashligi” falsafiy she’r bo‘lib, uning pafosi ezgulik va qonuniylik, adolat, erkinlik, muhabbat, do‘stlik, vafo, samimiylik g‘oyalarini tarannum etishdadir.
Navoiy zamonaviy badiiy shaklda yorqin, konkret va jonli obrazlar tizimi orqali zamonaviy jamiyatning yara va illatlarini ochib beradi. Hukmdorlarning zulmi va ruhoniylarning ikkiyuzlamachiligini, boylarning ochkoʻzligi va tamagirligini, ularning atrofidagi hiyla-nayrang va ikkiyuzlamachilikni tanqid qilib, ayni paytda ideal shaxs haqida tasavvur beradi. Navoiy she’rda davr va zamondoshlarning jonli, tasviriy tasvirini beradi. Navoiy kitobxonga murojaat qilib, ularni xalqqa, xalqqa xizmat qilishga chaqiradi:
“Insonning yuksak martabasi bitta deb atalishga loyiqdir,
Odamlarning tashvishlarini hech qachon bo'shatib qo'ymagan.
She’rning butun boblari tarbiya, muruvvat va hokazo masalalarga bag‘ishlangan. Har bir nazariy bayonot o'quvchi idrokiga katta ta'sir ko'rsatadigan masal bilan tasvirlangan. Hotam Tay, Turach qushi, Imom Fari Roziy, Xalifa Ayyub, Iskandar vasiyatlari haqidagi masallar, birinchi qism an’anaga ko‘ra, Allohning qudratiga hamd aytish bilan boshlanadi.
Navoiy dunyo go‘zalligini ta’riflar ekan, shunday xulosaga keladi:
“Xazinangizda sanoqli boylik yo‘q,
Ammo barcha boyliklarning eng oliysi insondir”.
Demak, dunyoning barcha ne’matlari inson uchun mavjuddir. Inson barcha marvaridlarning eng yaxshisiga nasib qilgan.
Kirishdan keyin chalkashlik boblari keladi, ularning uchtasi bor: yerning go'zalligi, olam, inson kamoloti haqida. Shaxs tayinlash shoirni hamma narsadan oqilona foydalanishda ko'radi. Eng katta ofat, yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan yovuzlik, Navoiyning fikricha, zolimlik, zo‘ravonlik, zo‘ravonlik, ikkiyuzlamachilikdir. Navoiyning shafqatsiz qoralanishiga jamiyatning yuqori qatlamlarining ma’naviy jihatdan yemirilishi sabab bo‘ladi. Butun she’rda yurt va xalq farovonligi garovi sifatidagi insonparvar adolat g‘oyasi singdirilgan.
Farhod va Shirin.
“Pyateritsa”ning ikkinchi she’ri – “Farhod va Shirin” mehnatga, sof, mustaqil muhabbatga, xayrixohlik va sadoqatga ilhomlangan madhiyadir. Navoiy she’r ustida ishlash jarayonida hikoyaning an’anaviy qissalarini sezilarli darajada o‘zgartiradi. She'rning bosh qahramoni - Farhod - ajoyib mehnatsevarlik, jasorat va fidoyilik bilan ajralib turadigan inson. Xitoy hukmdori Farhodning o‘g‘li keyinchalik mohir quruvchi, ajoyib hunarmand bo‘ladi. Farhod shoir ana shunday jo‘shqinlik va ishonch bilan yozgan o‘sha ajoyib fazilatlarni “To‘g‘rilar sarosimasi” asarida mujassam etgan.
Go‘zal Shiringa bo‘lgan buyuk va yorqin tuyg‘udan ilhomlangan Farhod o‘z sevgilisi bilan birlashish yo‘lida qahramonlik ko‘rsatadi. Uning yo'lida yovuz kuchlar son-sanoqsiz to'siqlar qo'yadi, lekin ular ham Farhodni sindira olmaydi. Biroq, qahramon Shirinning turmushga chiqishi haqidagi yolg‘on xabarga aldanib, baribir vafot etadi. Farhodning vafotidan xabar topgan Shirin ham vafot etadi.
Insonparvar, pedagog, vatanparvar A.Navoiy o‘z dunyoqarashida o‘z davriga nisbatan ancha oldinga qadam tashladi. Navoiy “Farhod va Shirin”da baynalmilalizm g‘oyalarini tasdiqlaydi va bu ayniqsa qimmatlidir, chunki shoir davri feodal mafkurasi hukmronlik qilgan davrdir. Navoiyning sevimli qahramonlari turli xalqlar vakillaridir. Farhod — Chin xoqonining oʻgʻli, Shirin — arman malikasi, Shopur — Yaman oʻgʻli. Ularning barchasida inson qalbining eng go'zal fazilatlari bor. She’rda Farhod va Shirin obrazlari “ruh birligi bilan kuchli” eng ulug‘ muhabbatni tarannum etishga chaqirilsa, Farhod va Shirin obrazlari bundan kam bo‘lmagan go‘zal tuyg‘u – do‘stlikning ulug‘vorligini ochib berishga xizmat qiladi.
Navoiy Farhod va Shirin haqidagi g‘azalda psixologik nozik, mantiqiy jihatdan to‘liq xarakter sohibi sifatida namoyon bo‘ladi. She’rning nafaqat ijobiy qahramonlari, balki salbiy obrazlar ham bunga misol bo‘la oladi. Xosrov Parviz va uning eng yaqin safdoshlari va yordamchilari makkorlik, yovuzlik, zo'ravonlik timsoliga aylantirgan shoirning ilhomlangan qalami ostida abadiy tamg'alanadi. Xosrov oldida Navoiy nafaqat despotizmni, balki urush tarafdorlarining siyosatini ham barbod qildi. Navoiyning urush munozarali masalalarni hal etish vositasi bo‘la olmaydi, urush “yomonlarning yovuzligi”, xalq boshiga eng katta ofatdir, degan fikrlari so‘nggi paytlarda zamonaviydan ko‘ra ko‘proq yangradi.
“Layli va Majnun”.
Navoiyning “Xamsa”sining uchinchi qismi “Layli va Majnun” ikkinchi qismi kabi ishq mavzusiga bag‘ishlangan. Sharqda mashhur Majnun va Leyli haqidagi afsona asosida yaratilgan.
Navoiy qalamiga mansub Qays va Leyloning muhabbat qissasi butun Sharqqa mashhur bo‘lib, ulug‘ muhabbat tuyg‘usi madhiyasiga, ayolga nisbatan an’anaviy munosabatga norozilik sifatida insoniylikka, ezgulikka, adolatga ehtirosli da’vatga aylanadi. shaxsning har qanday erkinligini istisno qiladi.
Kais qabila boshlig'ining yagona va uzoq kutilgan o'g'li edi. Tabiatan sezgir bo'lgan Kaysning ruhi tug'ilishda allaqachon "sevgi yulduzi" bilan belgilangan edi. Maktabda Leyli bilan uchrashuv, go'yo Kaysning taqdiri bilan oldindan belgilab qo'yilgan tabiiy natija edi. Ularning o'rtasida darhol paydo bo'lgan sevgi abadiy edi. Yigit sevgi kuchi oldida ojiz edi.
Qaysning Leyliga yozgan maktubida ham chin va chuqur ishqning buyuk qudrati haqida so‘z boradi. Majnun o‘zining zamondosh jamiyatidagi mavqeining umidsizligini yaqqol sezadi va ba’zan o‘ziga xos yumshoqligi bilan mas’uliyatdan ma’lum darajada chetga chiqib, hamma narsani “telbaligi” bilan izohlaydi. Uning obrazini A.Navoiy chinakam ishqiy uslubda, giperbola va groteskdan foydalangan holda yaratilgan. Kaysning sevgisi chegara va chegara bilmaydi - u an'analar va asoslardan tashqariga chiqadi. Shuning uchun, hamma ham Kaysning buyukligini tushuna olmaydi, shuning uchun ko'pchilik Majnunni "umumiy oqim" ga qaytarishga intiladi. "Sevgi yo'li" bo'ylab uzoqqa borgan Kays endi hamma kabi "oqilona" yashay olmaydi. Sevgi Kaysning ruhini hayotning mayda-chuyda narsalaridan, behuda narsalardan ustun qo'ydi. barcha mayda insoniy ehtiroslarni bo'ysundirish. U "bir, ammo olovli ehtiros" qahramoni, romantik ruh, nihoyatda maftunkor tabiat.
Alisher Navoiy g‘ayrioddiy badiiy ta’sir kuchi bilan qahramonlar uchrashuvi manzaralarini: dashtda, to‘ydan keyin va she’r oxirida chizgan. Birinchi sahna, shubhasiz, Navoiy intim lirikasining durdona asari bo‘lib, uning pafosi quyidagi satrlarda ifodalangan.
"Oshiq har doim pok bo'lishi kerak:
Sevgi harom istaklarga yotdir”.
Oshiqlarning so‘nggi uchrashuvi va ularning abadiy qo‘shilishlari she’rga badiiy hodisaning o‘ziga xos xususiyatini beradi, bu esa odatda “optimistik fojia” deb ataladi. Ishq g'alaba qozonadi, insonning inertsiyasi buzilmaydi, bundan tashqari, Navoiy kishilar ongida uning ta'siri ostidagi tushunchalarda o'zgarishlar bo'lishini ko'rsatadi.
"Yetti sayyora"
Navoiyning “Beshlik”ining to‘rtinchi qismi “Yetti sayyora” deb nomlanadi, ya’ni bir vaqtning o‘zida yetti sayyora va yetti sargardon. Etti ramziy raqam an'anaga ko'ra nomga kiritilgan va ettita sayyora - koinotdagi abadiy sayohatchilar - sayyoralar - odamlarning homiylari, ularning taqdirlari, qahramonlari haqidagi an'anaviy g'oyalarga ham mos keladi. Yaratishda ko'plab xalqlar adabiyoti va og'zaki ijodida keng tarqalgan "ramkalash" usuli, ya'ni qo'shilgan hikoyalardan foydalanilgan. She’r qahramoni eronlik Shoh Bahrom Gur (V asr) mohir xonanda va sozanda go‘zal Dilaramga oshiq bo‘ladi.
Avvalgi ikki she’rida bo‘lgani kabi “Yetti sayyora”da ham Navoiy ishq haqida gapiradi. Ammo Farhod va Kaysning muhabbati ularni yuksaltirsa, yovuzlikka qarshi norozilikka chorlasa, Bahromning muhabbati o‘zgalarga azob-uqubat va mahbubning o‘limiga sabab bo‘lgani uchun bir oz boshqacharoq xarakterga ega.
She’r Bahrom va Dilaram haqidagi hikoya tarzida tuzilgan bo‘lib, unda yetti qo‘shilgan hikoya to‘qilgan. Bahrom Dilaramni o‘zboshimchaligiga bo‘ysundirmoqchi bo‘ladi, lekin mag‘rur go‘zalning kutilmagan javobiga uchrab, uni jazolaydi – bog‘langan holda cho‘lga uloqtiradi. Tez orada u shafqatsizligidan tavba qiladi va uni topishni buyuradi. Ammo izlanishlar hech qanday natija bermayapti, Bahrom umidsizlikdan chuqur iztirobga tushadi.
Bemor shohning o'yin-kulgilari uchun ettita sayyoraning allegorik ranglariga mos keladigan etti xil rangdagi etti saroy qurilgan. Kechqurun uning oldiga tasodifiy sargardonlarni olib kelishadi va ular etti kun davomida unga qiziqarli afsonalarni aytib berishadi. Bosh rivoyatga mohirona kiritilgan bu rivoyatlar yuksak mahorat bilan ajralib turadi va ularda shaxsning yuksak axloqiy fazilatlarini tarannum etish motivlari o‘z zimmasiga olganligi bilan Navoiy g‘azalida asosiy o‘rinni egallaydi.
Navoiy Bahrom xarakterining mustabidlikdan fidoyilikka o‘tishini ishonarli tarzda yetkazgan. She’rning bu qismida Baxrom ko‘z o‘ngimizda butunlay boshqacha maqomda namoyon bo‘ladi. Haqiqatan ham, sevgi uning qalbini obod qilib, mo''jiza ko'rsatdi. Bahromning Xorazmdagi Dilorlarga yo‘llagan maktubi qahramon siymosining qayta tug‘ilganidan dalolat beradi: “Go‘zalga yozdi ko‘z yoshlari qoni bilan, O‘zini unga fido qildi...”.
Asarning yakuni an'anaviy syujetga hurmat. Navoiy har qanday tasavvufdan voz kechib, Bahromning o‘limini oqilona tushuntiradi. O'zining his-tuyg'ulari va istaklariga chek qo'ymasdan, shoh ulkan ovni uyushtirdi, uning davomida shunchalik begunoh qonlar to'kildiki, yerdagi mavjudot hamma narsani va hamma narsani yutib yuboradigan botqoqqa aylandi:
"Odamlar ovda o'limni yaratdilar.
Ammo ular o'limni botqoqda topdilar. hamsaning poetik obrazi
Navoiy va “Xamsa”ning bu qismida insoniyatga murojaat qilishdan charchamaydi, har qanday inson hayotining ham chegarasi borligini, insonning maqsadi yaxshilik qilish, odamlarni sevish, quvonch baxsh etish ekanligini qayta-qayta eslatib turadi. uning sevgisi bilan.
Shoirning o'zi, she'rning xulosasi tasdiqlaganidek, o'zini va hatto bo'sh vaqtini ham xalqqa xizmat qilishga bag'ishlagan.
"Iskandar devori".
Navoiyning beshinchi, so‘nggi “Xamsa” she’ri ijtimoiy-falsafiy asardir. Sharqda Iskandar laqabli A.Makedonskiyning afsonaviy tarjimai holi haqida hikoya qiladi. Uning yurishlari, tashqi ko'rinishi va shaxsiyati Sharq aholisida katta taassurot qoldirdi va ko'plab an'analar va afsonalar bilan o'ralgan. Navoiy “Xamsa”ning birinchi qismida, “To‘g‘rilar sarosimasi”dayoq Iskandar obraziga ishora qiladi, bu yerda u Sharqda bosqinchining kafti haqidagi mashhur masalni yetkazadi. Masalning mohiyati hayotning zaifligi va kuch boyligining befoydaligini eslatish va oxir-oqibat - butun "Beshlik" ning ushbu asosiy g'oyasiga chaqiruv edi.
She'r Iskandar va Arastu (Aristotel) o'rtasidagi dialog shaklida yozilgan, ikkinchisi, afsonaga ko'ra, kursdosh, keyin esa shohning maslahatchisi va maslahatchisi bo'lgan. Navoiy Iskandar obrazi orqali ijtimoiy-falsafiy masalalarni hal qiladi. Ulardan ikkitasi alohida ajralib turadi, ular she'rda eng aniq ifodalangan: - kuch muammosi va inson hayotining mazmuni muammosi.
“Xamsa”da u yoki bu tarzda hokimiyat mavzusi, uning namoyon bo'lishi va maqsadi ko'rib chiqildi. Qudrat va sevgi, ularning bir-biriga mos kelmasligi fojiasi "Yetti sayyora" ning asosiylaridan biridir. Navoiy beshinchi g‘azalida Iskandar shaxsiga, uning xarakteri evolyutsiyasiga hokimiyatning ta’sirini o‘rganadi. Shoir hokimiyatning shaxsni kamsituvchi ta’sirini ta’kidlaydi. Bir paytlar yosh Iskandar ilmga intildi, ilm-fanni puxta egallashda katta muvaffaqiyatlarga erishdi, katta va'dalar ko'rsatdi, keyinchalik butun iste'dodi, zukkoligi va ongini qonli urushlarga bag'ishladi.
Iskandar Gʻarb va Sharqning koʻp oʻlkalarini oʻziga boʻysundirib, koʻplab mamlakatlarga tashrif buyurdi. Magʻribda (Shimoliy Afrika) xalqni yovvoyi yajuja qabilalarining hujumidan himoya qilish uchun xalqni balolardan qutqaruvchi, davlatdagi tinchlik va osoyishtalikni himoya qiluvchi kuchli feodal hokimiyat ramzi boʻlgan devor quradilar. . Iskandar o‘lim to‘shagidayoq yaqqol ko‘ra boshlaydi, chunki bir paytlar Bahrom Gur kuch-qudrat nopokligidan boylik va qudratning zaifligini, ezgulik va ma’naviy xazinalarning bebaholigini anglaydi.
Onasiga yo‘llagan maktubida u onasi bilan yashash o‘rniga, o‘z hayotini hokimiyat va boylik ximerasiga bag‘ishlaganiga chin dildan tavba qilgan ko‘rinadi va undan o‘limga falsafiy munosabatda bo‘lishni so‘raydi. Navoiy yana kuch va boylikning ahamiyatsizligi haqida gapiradi, agar shunday bo‘lsa, ezgulik va adolat qonunlariga muvofiq yashash kerak. Insonning buyuk va haqiqiy taqdiri uchun ortda yaxshi nom qoldirish kerakligini ta’kidlaydi. Hayotning mazmuni odamlar manfaati uchun ezgulik va haqiqat harakatidadir. Shunday qilib, so‘nggi “Xamsa” she’rida ham oldingi she’rlarda bo‘lgani kabi, asosiy insonparvarlik g‘oyasi ifodalangan bo‘lib, “Beshlik”dagi hamma narsa unga xizmat qilishga bo‘ysundirilgan.
Navoiy keng kitobxonlar ommasiga ezgulik va haqiqat g‘oyalarini jon-jahdi bilan yetkazishni istaydi va shuning uchun ham o‘z ijodini ona xalqiga bag‘ishlaydi:
"Mening ishim! Sayohatingizni ona yurtingizda boshlang,
Xalqimga qadrdon bo'l
Odamlarning qalbini yoritmoq uchun,
Mening to'g'ri gapim."