Mundarija Kirish Bob. Cholg’u Musiqasi

0 ‘zbekistonda simfonik musiqaning rivojlanish jarayoni

Musiqiy san’atning turlari orasida simfonik musiqa eng murakkab janrlar qatoriga kiradi. Tarixdan ma’lumki, professional kompozitorlaming ijodiy izlanishlari tufayli cholg‘u musiqaning turli shakl va janrlari aw al XVI asrda Italiyada paydo boia boshladi. Kelgusi asrlarda “Simfonik syuita”, “Uvertyura”, “Sim­ fonik poema”, “Simfonik bailada”, “Simfoniato”, “Rapsodiya” “Simfoniya” va “Cholg‘u konsert” nomli atamalar bilan belgi- lanuvchi cholg‘u musiqalar kompozitorlik ijodida shakllandi. Simfonik musiqaning ommalashishida va turli janrlarini rivojlanish jarayonida “Vena musiqa maktabi” muhim rol o‘ynadi. XVIII-XIX asrlarda Korelli, Vivaldi, Gaydn, Bax, Gendel, Mostart, Betxoven, Shubert, Shuman, Paganini, Smetana, Dvorjak, List, Shopen, Grig, Glinka, Borodin, Musorgskiy, Rimskiy-Korsakov, Chaykovskiy kabi ulug‘ kompozitorlarning yaratgan “Simfoniya”, “Cholg‘u konsert” va simfonik musiqani boshqa shakilaridagi asarlari jahondagi barcha simfonik orkestrlarning hamda mashhur sozandalarning asosiy repertuarlaridan o‘rin oladi. XX asrda simfonik orkestr va simfonik musiqani barcha janrlari G‘arb va Sharq mamlakatlarda ham keng rivojlandi. Shular qatorida 0 ‘zbekistonda ham ilk simfonik inusiqa XIX asrning oxirlarida kirib keladi. Simfonik musiqaning 0 ‘zbekistonda shakllanish rivojlanish jarayoni o‘ziga xos uch ijodiy jarayonlardan iboratdir. Birinchi bosqich - bu simfonik janr, ijrochilik mezon- larining 0 ‘zbekistonga kirib kelishi hamda rusiyzabon kompo- zitorlari tomonidan o‘zbek musiqa ohanglari asosida bir qator simfonik janrlarga xos asarlami yaratilishi bilan bogiiqdir. Ikkinchi bosqich - hamkorlik, milliy kompozitorlik maktabi namoyandalari ijodida simfonik asarlami turli janrlarida namoyon bo‘lishi. Uchinchi bosqich o‘zbek simfonist-kompozitorlarining shakllanishi va jahon andozalariga xos yetuk asarlar yaratilishi bilan bogiiqdir. O'zbek simfonik maktabining ilk namoyandalari rusiyzabon kompozitorlardan iborat edi. “Samarqand syuitasi” (1930) V.Desh- evov, “0 ‘zbekistonning musiqali manzarasi” (1931) M.Ippolitov- Ivanov, “0 ‘zbekcha rapsodiya” va “Farg‘onacha marsh” (1931) V.Zolotaryov “Советский Восток” (1932) S.Vasilenko, birinchi simfoniya (mi minor, 1937) G.Mushel kabi kompozitorlar tomonidan yaratilgan asarlar, o‘zining milliylik jihatlarini namoyon etadi. Ayniqsa, A.F.Kozlovskiyning 1937-yili yaratgan uch qismli “Lola” simfonik syuitasi, G.Mushelning uch qismli birinchi simfoniya (e- moll)si, M.Glieming “Tantanavor uvertyura”si va 1939-yilda yaratgan “Ферганский праздник”36 uvertyuralari mutaxassislar e’tirofiga sazovor boiadi. Ushbu kompozitorlar o'zbek kom­ pozitorlik maktabini shakllantirishda va kompozitorlarning yangi avlodini tarbiyalashda o‘ziga xos rahnamolik qiladilar. Natijada 30- yillaming oxiriga kelib MAshrafiy, T.Sodiqov, M.Burhonov Sh.Ramazonovlaming kompozitorlik ijodi namoyon boia boshlaydi. M.Ashrafiy simfonik orkestr uchun “Qurilish marshi”, M.Burhonov “0 ‘zbekiston qizi” uch qismli simfonik syuitasini yaratadilar. 0 ‘zbekistonda milliy simfonik musiqa janrlari ilk davrdan boshlab serkoiam va quyidagi ijodiy uslublarga asoslanib yaratiladi: 1. Xalq kuyini o'zgartirmagan holda uni gannoniyalashtirish va cholg‘ulashtirish. 2. Xalq kuyini qayta ishlash, ya’ni ayrim o‘zgartirishlar tufayli mavzuni rivojlantirish. 3. Xalq kuyini iqtibos sifatida qo‘llash va rivojlantirish. 4. Xalq musiqasining intonatsiya, usul, tebranish xususiyat- laridan mukammal foydalanish orqaíi asar yaratish. 5. Mustaqil ravishda, milliy ruhda, muallifiik-original mavzu asosida simfonik asar yaratish. Mazkur ijodiy uslublaming barchasini qoilashda, har bir kompozitor, o‘z ijodiy imkoniyatidan kelib chiqib, erkin ravishda asarlar yaratadi. XX asming 20-40-yillari O'zbekistonda simfonik musiqa, asosan, rus kompozitorlarining ijodiy faoliyatlarida bunyodga keldi va rivojlana boshladi. Ular mahalliy xalqlaming an’anaviy musiqa merosi xususiyatlarini o‘rganib, milliy ruhda simfonik asarlar yaratishda ijodiy izlandilar va ilk bor simfonik musiqani turli shakl va janrlarida asarlar yaratdilar. V.Uspenskiy, A.Kozlovskiy, G.Mushel va R.M.Glier kabi kompozitorlar yorqin simfonik asarlar bilan XX asr o‘zbek musiqasi tarixida yangi sahifa ochib berdilar. Mahalliy yosh ijodkorlarni tarbiyalab o‘zbek zaminida zamonaviy yangicha uslubiy yo'nalishda milliy simfonik asarlaming bunyodga kelishiga zamin yaratildi. 1941 -1945-yillari, Ikkinchi jahon urushi yillarida ham Q‘zbekistonda simfonik musiqa rivojlana bordi. Ular jangovar va lirik qo’shiqlar bilan turli mavzularda musiqali sahna asarlari, kamer musiqiy asarlar va simfonik musiqalar yaratdilar: 1941-yili G.Mushel ulug‘ shoir Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligiga bag:ishlab to‘rt qismli ikkinchi (f-moll) simfoniyasini yaratdi. Asar qismlarining har birida uning g‘oyaviy mazmunini tinglovchilarga ochib berishga yordam beradigan g‘azallardan epigraflar keltirilgan. Kompozitor 1942-yili o‘zining uchinchi (g-moll) simfoniyasini yaratadi. Iklcinchi jahon urishi yillarida, 0 ‘zbekistonda vaqtincha istiqomat qilgan Yu.Tyulin, BArapov, M.Shteynberg, V.Voloshi- nov kabi kompozitorlar ham o‘zbek xalq musiqa merosi asosida simfonik asarlar yaratadilar. Xususan: 1942-yili M.O.Shteynberg Komiljon Jabborov va Saidjon Kalonovlar bilan hamkorlikda “Simfbniya-rapsodiya”, 1942-yilda “Tohir va Zuhra” uvertyurasi va 1943-yili “Ilgari” nomli Qahramonlik uvertyurasi. V.Voloshinov- ning “0 ‘zbekcha” nomli syuitasi, M.Aslirafiyning 1942-yilda yaratilgan birinchi - “Qahramonlik” va 1944-yilda ikkinchi - “G‘oliblarga shon-sharaf ’ nomli simfoniyalari ijod etiladi. XX asming 20-40-yillarida respublikamizda simfonik mu- siqani rivojlantirishida K.Abdullayev, M.Ashrafiy, MBurhonov, T.Sodiqov, Sh.Ramazonov, G‘.Qodirov, I.Hamrayev, M.Leviyev. S.Yudakov, S.Boboyev kabi iste’dodli kompozitorlar ham o‘zlarining ilk simfonik asarlarini yaratishga muyassar bo'ladilar. XX asming 50-60-yillarida zamonaviy o‘zbek kompozi- torlarining safiga, Ikrom Akbarov, Fattoh Nazarov, Doni Zokirov, Abdurahim Muhammedov, Hamid Rahimov, Dadaali Soatqulov, Rashid Hamroyev, To‘lqin Qurbonov, Sayfi Jalil, Sulton Hayitboyev, Matniyoz Yusupov, Enmark Salixov, Aleksandr Berlin, Sovet Varelas, Feliks Yanov-Yanovskiy, Shoxida Shoimardonova, Dilorom Saidaminova, Zumrad To‘ychiyeva, Rumil Vildanov, Albert Malaxov, Vladimir Milov kabi iste’dodli yosh kompozitorlar qo'shildilar. XX asr 70-80-yillar o‘zbek simfonik musiqa ijodida yangi nomlar va asarlar yaratilishi bilan bog‘liqdir. Bu uchinchi bosqich davrida keksa va o‘rta bo£g‘inga mansub kompozitorlar safiga yuqorida zikr etilgan kompozitor laming uchinchi va to‘rtinchi avlodlari qo‘shila boshladi: Mirsodiq Tojiyev, Mirxalil Mahmudov, Ulug‘bek Musayev, Sobir Karimxo‘jayev, Nadim Norxo‘jayev, Najmiddin Muhameddinov, Rustam Abdullayev, Mustafo Bafoyev, Habibulla Rahimov, Gaip Jemisanov, Dilorom Omonnulayeva, Qurbonboy Zaretdinov, Anvar Ergashev, Avaz Mansurov, Abdusaid Nabiyev, Nuriddin G‘iyosov, Muhammad Otajonov, Qahramonjon Rahimov kabi kompozitorlar o‘zbek simfonik musiqasining rivojlanish jarayoniga dadil qadam tashlab kirib keldilar. Ushbu davr kompozitorlari ham professional musiqa yoiialishlarida munosib ijod qildilar. 0 ‘zbek simfonik musiqa ijodiyotini jahonga olib chiqdilar yangi asarlar bilan boyitdilar.
Syuita

Syuita ijodiyotidan esa Sh.Ramazonovning “Xorazmcha syuita” (1948), G.Sobitovning Yu.Rajabiy kuylari asosida yaratgan “Paxta” xoreografik-simfonik syuita (1949), G‘.Qodirovning “Yoshlar syuita”si (1954), F.Nazarovning “O'zbekcha syuita”lari (1955, 1956); M.Ashrafiyning “Tojikcha raqs syuita”si (1952), Hamid Rahimovning ikkita “0 ‘zbekcha syuita”si (1955, 1956) va mashhur darajasiga ko‘tarilgan besh qismli “Miniatyura-konsert” raqs syuitasi (1956); SJalilning “Toshkent yodgorlik manzaralari” besh qismli syuitasi kabi qator asarlar yaratildi. Shu bilan birga 0 ‘zbekiston kompozitorlari o‘zlarining dra- matik spektakllarga, baletlar va kinofilmlar uchun yozgan musi- qalari asosida ham bir qator programmali syuitalar yaratadilar. Jumladan: M.Burhonovning “Avitsenna”, “Maftuningman” va “Samolyotlar qo‘naolmadi”37 kinofilm musiqalari asosida uchta syuita; MAshrafiyning “Dilorom” va “Shoir qalbi” opera musi­ qalari asosida yaratilgan ikkita syuitalarini misol qilish mumkin. A.Kozlovskiyning birinchi dasturli “Qoraqalpoqcha syuita”si (1956) besh qismdan iborat. Birinchi qism dastursiz boiib, u turkumning umumiy birlashtiruvchi muqaddimasi sifatida gavdalanadi. Bu qism “Ilmsulton” xalq kuyi asosida yaratilgan. Kompozitor simfonik orkestrga moslashda kuyni va uning sadolanish alomatlarini saqlab, uni ko‘p ovozli uslubiy yo‘nalish asosida rivojlantiradi va oddiy garmonik akkordlar vositalari bilan boyitishga harakat qilgan. Orkestmi barcha cholg'u guruhlarida ushbu xalq kuyi goh melodik holatda, goh pitsikato, goh stakkato va registrlarning o‘rin almashishlari orqali ajoyib rang-barang, milliy kolorit saqlashga erishadi. Syuitaning 2 - qismi «Sho‘r k o i bo‘yida» deb nomlangan. Bu programmali qismda erta tongni quyosh nurlari endigina atrofni yoritayotgan payida bepoyon choida joylashgan «Sho‘r k o i bo‘yida»gi ajoyib tabiat manzarasi kompozitoming ko‘z oldida namoyon boiadi. Ana shu koining oynadek silliq yuzi jimjidlik, asta-sekin tabiatni o‘yg‘onish manzarasi va hayotni osoyishta davom etishi orkestr sadolarida, nihoyatda nafosatli, toiaqonli darajada ifodalangan. Asta-sekin uzoqdan eshitilayotgan xalq kuyi asosiy mavzu sifatida orkestming turli cholg‘u guruhlarida paydo boiadi, o‘zgarmaydi, faqat orkestming dinamik sadolarini rivoj- lanish harakatlari bilan chambarchas bogiangan holda jaranglaydi. Mazkur kuy va tabiat manzarasi bilan birlikda jaranglaydigan musiqa tinglovchini befarq qoldirmaydi. Syuitaning 3-qismi “Saltik” nomli xalq cholg‘u kuyi asosida yaratilgan “Qoraqalpoqcha marsh” deb ataladi. Marsh xarakterli musiqa, butunlay 2- va 4-qism musiqalariga kontrast holda jarang­ laydi. Syuitaning 4-qismi “Qari podachi hikoyasi” deb ataladi. Bu qismni musiqasi “Teke nalish” qayg‘uli xalq qo‘shig‘i asosida yaratilgan. Kompozitor mungli kuyni keng ravishda rivojlantirish jarayonida qari podachining xayolidan o‘tmish hayotning mush- kulliklari, iztirobli, jafo chekkan kunlari orkestr sado silsilasida namoyon bo‘ladi. Syuitaning 5-qismi “Bayram tongi” deb nomlangan va “Nigorim” xaiq qo‘shig‘i asosida yaratilgan. Syuitani yuqoridagi qismlarga butunlay kontrast sifatida, qizg‘in, ko'tarinki ruh sadolari bilan sug‘orilgan musiqa yangi zamon yangi hayotni mukammal ravishda ifodalaydi. Umuman, A.Kozlovskiy ijodiy faoliyatida birinchi marotaba Qoraqalpoq xalq kuylari asosida simfonik asar yaratishiga qaramasdan, u ulkan mahorati bilan, xalq kuylarining milliy xususiyatlarini chuqur his qilgan holda shunday yorqin, ta’sirchan asar yaratgan. Programmali syuitalar orasida kompozitor B.F.Gienkoning “O'zbekistonning lirik manzaralari” nomli olti qismli syuitasi ham yorqin misol bo‘la oladi. 1952-yilda yaratilgan bu syuitani qismlarini nomlari quyidagicha ataladi: 1. “Tong” (“Утро”). 2. “Dalada qo'shiq bilan” (“С песней в поле”). 3. “Ariq bo‘yida dam olish” (“Отдых у арыка”). 4. “Alla” (“Колыбельная”). 5. “Raqs” (“Танец”). 6. “Oqshom” (Вечер). Syuitaning barcha qismlari goh lirik goh mayusli, goh shid- datli, goh o‘ynoqi, xilma-xil, rang-barang, o‘zbek va rus musiqalari ohanglari omixtasi bilan sug‘orilgan mavzulaming rivojlanish jarayonida bir-biriga kontrastli nomerlar bunyodga kelgan boi- salarda, yaxlit ta’sirchan asar tinglovchini qalbini turli holatlarda toMqinlantiradi, XX asrning 70-80-yillarida simfonik syuita janriga kom- pozitorlar kamroq murojaat qildilar. 0 ‘zbek xalq cholg‘u orkestri uchun juda ko‘p rang-barang syuitalar yaratilgan. Ushbu davrda simfonik orkestr uchun yaratilgan quyidagi asarlami keltirish mum- kin. Jumladan: E.Shukrullayevning “Do4stlik taronalari” (1987) syuitasi; F.Nazarovning “Bolalar syuitasi” (1976); T.Qurbonovning “Shiroq” (1983) syuitasi; A.Ikromovning “Shum bola” (1993) syuitasi; A.Nabiyevning “0 ‘zbekcha syuita”si (1993) va h.k. Xulosa qilib aytish joizki, XX asrning 50-80-yillarda 0 ‘zbek¡ston kompozitorlarining ijodiy faoliyatlarida simfonik syuita janri keng ravishda rivojlandi. Bunga yuqorida misol sifatida tilga oJingan simfonik syuitaiar dalolat beradi. Kompozitoriar ushbu janrda asaríar yaratishda turli ijodiy uslublardan foydalandilar. Professionallik mahoratlari o‘sdi, mualliflik tematizmini rivojlan- tirish jarayoni mukammal ravishda ravnaq topdi. Orkestming fakturasini murakkabiashtirish tufayli asami milliylik ruhi va sadolanish taassurotlarini boyitishga harakat qildiiar. Simfonik poema Poema (yunon tilida “yaratish”, fransuz tilida poeme - cholg‘u yoki ovozli bir qismli musiqiy asar). Professional kompozitorlaming ijodida shakllangan janriardan biri. Jahon musiqa tarixida asrlar davomida yakka cholg‘u, cholg‘u, ansambl va orkestrlar uchun hamda ovozli (vokal) programmali yoki noprogrammali poemalar mavjud. Poema shaklan bir qismli asar boisada, lekin uning ichki tuzilishi oddiy bir mavzuli yoki oddiy uch qismli yoki “sonata allegrosi” shaklida yoziladi. XX asrning 50-yillaridan boshlab 0 ‘zbekiston kompozitorlari poema janriga ham murojaat qila boshladilar. Ular poema, poema- bailada, poema-rapsodiya kabi turlarida xalqimizning fídokorona mehnat jasoratlarini, shodu xurram bayramlarini, ozodlik uchun kurashlarini, dahshatli urush voqealarini, o‘tmish dostonlarini, xalqlarning orzu-umidlarini va insonlaming shaxsiy, ruhiy kechin- malarini iíbdalashga harakat qildiiar. 0 ‘zbek kompozitorlari milliy ruhda poema yaratishda murakkab hisoblangan “sonata allegrosi” shakiini qoilashda izlandilar va asi simfonik poemalar yaratishga muyassar boldilar. Jumladan: A.F.Kozlovskiyning o£zbek xalq mumtoz kuyi asosida yaratgan “Tanovar” va “Bayram tantanasi”; D.Zokirovning “Hamza”; H.Rahimovning “Yoshlik”; G‘.Qodirov- ning “Poema-bailada”; S.Boboyevning “Segoh”; l.Akbarovning “Shoir xotirasiga” va “Epik poema” hamda torli cholg‘u orkestr, fleyta, arfa, litavra uchun “Poema” asarlari; B.F.Gienkoning “Mirzachoi; M.Ashrafiyning “Temur Malik»” poema-rapsodiyasi; S.Yudakovning “Yoshlar poemasi”; T.Qurbonovning “Osiyo”;

N.Muframmadiyevning “Simfonik poema”si; M.Tojiyevning “Shoir muhabbati”; R.Abdullayevning uchta simfonik poemalari va “Alisher Navoiy”; P.Xaliqovning “Saodat”; E.Salixovning “Erjigi- tovning jasorati” va “General Rahimovni xotiralab”, M.Mahmu- dovning “Xotira”; N.Zokirovning “Mening Vatanim”; U.Musayev- ning “Tantanavor”; A.Mansurovning “Simfonik poema”si; N.G'iyo- sovning “Poema improvizatsiya”si; M.Bofoyevning “Shiroq haqi- dagi afsona”; A.Hasanovning “Simfonik poema”si; A.Hoshimov- ning “G‘ani botir” kabi simfonik poemalari jamoatchilikning diqqat- e’tiboriga sazovor boidi va simfonik orkestrlaming repertuarlarini boyitdi. Yillar davomida o‘zbek kompozitorlari ijodida bunyodga kelgan simfonik poemalar o‘zining badiiy obrazlari bilan bir-biridan farq qilsada, har bir kompozitor simfonik poema yaratishda o‘z shaxsiy professionallik mahoratiga va dunyoqarashiga xos boigan individual uslubini topishga harakat qilgan. Bunga bir misol. Asrlar davomida o‘zbek xalqining qalbini ruhlantirib kelayotgan ashulalardan biri “Tanovar”dir. Bu ajoyib 1961-yil Ikrom Akbarov “Epik poema” nomli simfonik poema yaratdi. Kompozitoming bu poemasi ham xuddi “Shoir xotirasiga” asari kabi jamoatchilikda katta qiziqish uyg'otadi va o‘zbek simfonik musiqa janrlarining rivojlanish jarayonida yana bir qadam sifatida muhrlanadi. Ushbu asar “Sonata allegrosi” shaklida yozilib, qarama-qarshi mavzulami rivojlantirish, milliy ruhiyat bilan sug‘orish, tarixiy voqealaming muhit jarayonini umurnlashtirishlar orqali asarlaming bir-biriga yaqinliklari seziiarlidir. “Epik poema” bir marom harakatli g‘am-g‘ussa, og‘ir sur’atli, xayoini oladigan (mi doriy ladida) milliy ruh bilan sug‘orilgan musiqiy muqaddima, violonchel-kontrabaslarning ohangdoshligi bilan boshlanadi. Ushbu raavzu bir davrda paydo bo‘igan raqssimon xalq kuyiga o‘xshatma sadolar bilan birlikda rivojlanadi. Asosiy mavzu eskilik bilan yangilik jarayonlami birlashtirilgan holda jaranglaydi. Jo‘r- sozlar akkordlarining doriy-eoliy ladlaming almashuvi, mavzuning yuqoriga ko‘tarilish harakatlari, tonikali kvinta ostinatosi, turli dinarnik urg‘ularning paydo boiishlari, mavzuning xotimasida marsh sadosining namoyon boiishi kabi vositalaming hammasi jamîanib, musiqaga kishini hayajonga soluvchi matonatli dramatik harakaî asta-sekin susayib ikkinchi yondosh mavzuga o‘tishga zamin tayyorlaydi. Bu mavzu o'zbek xalq kuylariga sekventa va sinkopali usullarini jo ‘mavoz boiib torli cholg‘u guruhlarda rivojlandi: 1972-yili uiug‘ shoir Alisher Navoiyga bag‘ishlab M.Tojiyev “Shoir muhabbati”, R.Abduilayev esa “Alisher Navoiy” nomli simfonik poemalarni yaratishdi. Kompozitor dramadagi shoir bilan Gulining bir-birlariga bo'lgan muhabbat, davr taqozosi tufayli fojiaga aylanib ketishini simfonik poemada ifodalashga harakat qilgan. Insonlarning hayot taqdirlarida sodir bo‘ladigan fojialar poemada falsafiy-ramziy musiqiy obraz orqali tasvirlanadi.Musiqashunos olima N.Yanov-Yanovskaya tomonidan asarning to‘liq tahlili amalga oshirilgan.