Mundarija: kirish I. Bob. Antik davri manbalarida etnografik ma’lumotlar

1.2. Qadimgi diniy tasavvurlar, urf-odat va irimlar
Din tabiat va jamiyatda sodir bo’livchi voqea hamda hodisalarni aks ettiruvchi ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, din ibtidoiy davrda vujudga kelib o’sha davrda yashagan odamlarning dunyoqarashini o’zida ifodalovchi ma’naviy madaniyat elementidir. Din arab tilida “ishonch” “ishonmoq” degan ma’nolarini bildirib, din insondan tashqarida bo’lib, uni yaratgan iloxiy qudratga ishonch va e’tiqodni ifoda etadigan maslak, qarash hamda ta’limotdir.Odamlarda ilk diniy tasavvurlarning paydo bo’lib, shakllanib, rivojlanib, takomillashib borishi jarayoni insonda ong, tafakkurning shakllanishi bilan bevosita bog’liq bo’lib, insonning paydo bo’lib shakllanib borishi jarayoni fanda antroposotsiogenez deyiladi. Insoniyatning ibtidoiy davrdagi eng qadimgi tarixini o’rgangan arxeolog olimlar dastlabki davrlarda odamlarda diniy tassavurlar bo’lmaganligi, odamlar birga yashab, ov qilib, o’zaro muloqotga kirishganlaridan so’ng insoniyat ongsiz faoliyatdan ongli faoliyatga o’tgani, inson o’zini o’rab turgan tashqi olam, tevarak atrofdagi narsa va xodisalarni jonlantirib tasavvur qilishlari natijasida odamlarda ilk diniy tasavvurlar vujudga kelganligi haqidagi fikrni bayon qiladilar.Tabiiy muhitda ro’y bergan o’zgarishlar mehnat, muloqot, oziq-ovqatlarning sifat jihatlaridan o’zgarishi insonning tashqi qiyofasi, ong, tafakkurining shakllanishiga o’z tasirini ko’rsatdi, insonda tashqi olam to’grisidagi bilimlar asta-sekin to’plana borishi natijasida uning dunyoqarashi shakllana boshladi. ¹⁸
Inson dunyoqarashining shakllanishidagi dastlabki bosqich bu mifologiya yani afsona asotirlardan iborat bo’lib, ong, tafakkuri shakllanib borayotgan inson o’zini o’rab turgan tashqi olamdagi narsa hodisalarni bilishga, o’rganishga, tushunishga harakat qila boshlaydi. Lekin insonni o’rab turgan tashqi olam qo’rqinchli, vahimali hamda tushunarsiz bo’lib, inson tabiatda sodir bo’layotgan ko’pgina narsa va hodisalarni ilohiylashtirib, ularga sig’ina boshlaydi. Natijada ibtidoiy davrda vujudga kelgan dinning dastlabki shakllari vujudga kela boshlaydi. Ibtidoiy davrda vujudga kelgan dinning tarixiy shakllari, ilk diniy tasavvurlarda inson tabiat hodisalarini muqaddaslashtirib unga sig’ingan, undan yordam olishga harakat qilgan. Ibtidoiy diniy tasavvurlarga xos bo’lgan yana bir xususiyat inson tomonidan tabiatdagi barcha narsa hodisalarni jonlantirib tasavvur qilish, har bir narsa hodisani boshqarib turadigan ilohiy kuchlarga ishonchdir. Jahonda mavjud bo’lgan barcha dinlar ikkita katta guruhga, politeizm yani ko’p xudolik diniy tasavvurlarga, hamda monoteizm yani yakka xudoga etiqod qilishdan iborat bo’lgan diniy ta’limotlarga bo’linadigan bo’lsa, ibtidoiy davrga xos bo’lgan diniy e’tiqod bu politeizmdan iborat edi. Inson o’zini o’rab turgan tashqi olamdagi turli ilohiy kuchlarga tasir ko’rsatishga, ulardan yordam olishga harakat qilgan. Dinning ibtidoiy shakllarida insonni o’rab turgan tashqi olamdagi barcha narsa va hodisalar ilohiylashtirib, inson uchun e’tiqod ob’yekti bo’lgan.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida inson nafaqat jismoniy tomondan, balki ma’naviy axloqiy jihatdan ham takomillashib bordi. Odamlar mehnat faoliyati natijasida tabiat sirlarini o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Ibtidoiy jamoa tuzumining keyingi bosqichlarida tabiatning stixiyali kuchlari oldida ojizlik sezganida odamlar bu kuchlarni ilohiylashtirib, ularga sig’ina boshladilar. Natijada animizm, fetishizm, totemizm, magiya va shomonizm singari ilk diniy tasavvurlar, dinning tarixiy shakllari vujudga kela boshladi. Odamlarda dunyoni boshqarib turuvchi ilohiy kuchlarga ishonch paydo bo’lishi natijasida odamlar bu kuchlarni ruhlar deb, ulardan eng qudratlilarini ilohlar deb ataganlar. Odamlar ilohlarga ovning muvaffaqiyatli chiqishi, yomg’ir yog’ishi, sog’lik-salomatlikka erishish to’g’risidagi iltimoslar bilan murojaat qilganlar. ¹⁹Ular ilohlardan yordam so’raganlar. Ilohlarni turli qiyofada tasavvur qilganlar, yog’och, suyak yoki toshdan ilohlarning tasvirini qirqib yasab, bu tasvirlarni but yoki sanam deb ataganlar. But yoki sanamlar odamlar joylashgan qarorgohning eng faxrli joylariga o’rnatilgan. Odamlar ilohlar marhamatiga sazovor bo’lish uchun butlarga sajda qilganlar, butlarga atab turli-tuman qurbonliklarni amalga oshirganlar.Insoniyat tarixida insonning kundalik hayoti bilan bog’liq bo’lgan muhim ishlar, jumladan tug’ilish, ozuqa topish, ov qilish, o’z xavfsizligini ta’minlash, dafn marosimi kabilar turli diniy tasavvurlar va e’tiqodlar bilan bog’liq bo’lganligini ko’rish mumkin. Diniy tasavvurlarning shakllari jamiyat hayotining sharoitiga bog’liq bo’lib, uning o’zgarishi diniy qarashlarda ham muayyan o’zgarishlarga olib keladi. Diniy tasavvurlarning dastlabki shakllariga urug’chilik tuzumi shakllanayotgan davrda paydo bo’lgan totemizm, animizm, fetishizm, shomonizm, magiya (sehrgarlik) kabilar kiradi. Totem so’zi Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida totem” – uning urug’i degan ma’noni anglatib, diniy tasavvurlarning eng qadimgi shakllaridan biri bo’lib hisoblanadi. Totemizmning mohiyati muayyan guruh odamlar bilan ayrim hayvonlar, parrandalar va o’simliklar orasida o’zaro yaqinlik, qon-qarindoshchilik aloqalari bor, deb muayyan hayvon, parranda, o’simlikni muqaddaslashtirib unga e’tiqod qilishdan iboratdir. Urug’dosh guruhlar o’zlarini umumiy belgilari va totemlari bo’lgan hayvon parranda yoki o’simlikdan kelib chiqqan deb hisoblar edilar.
Totemizmda urug’-qabila, xususan shu urug’ning har bir a’zosi hayoti va farovonligi ayni shu urug’ning haqiqiy ajdodi hisoblangan “totem” – hayvon parranda, yoki o’simlikka bog’liq deb ishoniladi. Muqaddas joylarda saqlanadigan biror urug’ ruhini ifodalovchi xayvon yoki o’simlik surati solingan tosh, taxtachalar totem ruhlarining makoni sanaladi. Hayvon, parranda yoki o’simlik shu urug’ yoki qabila uchun totem, binobarin, muqaddas va xomiy hisoblangan. Shuning uchun ham kishilar totemning yordamiga muhtoj bo’lganlar, unga sehr yordamida ta’sir qilishiga uringanlar. Avvallari totemlar sifatida faqat hayvonlar, shunda ham ov hayvonlari e’zozlangan. Biroq, keyinchalik qarindoshlik munosobatlari boshqa hayvonlarga ham, ba’zi hollarda esa o’simliklar, tabiat hodisalari, yomg’ir, quyosh, shamol va xokazolarga ham tarqalgan. Totemlar e’zozlangan, ularni o’ldirish va otish ta’qiqlangan. ²⁰
Totemni ozuqa sifatida ta’qiqlanishi tabu ya’ni taqiqlash deb aytiladi.Totemistik tasavvurlarning rivojlanib borishi unda muayyan o’zgarishlarning vujudga kelishiga olib keldi. Zooantropomorf ko’rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning totemi qarindoshliligi orasidagi oilaviy munosabatlar, ya’ni odam vafot etgach, uning o’z totemiga aylanishi yoki aksincha, qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar paydo bo’ldi. Bularning hammasi o’tgan ota-bobolar ruhlariga sig’inishning kuchayishiga va ilohiy kuchlarga ishonchning oshishiga olib keldi. Ikkinchi tomondan, totemga bo’lgan munosabat o’zgarib, Tabu ya’ni taqiqlash tizimi vujudga keldi. ²¹
Totemizm urug’chilik jamoasida diniy ko’rinishlarning tarixiy asosi bo’lib qoldi. Totemizm insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida urug’ va qabilalar o’rtasida birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik vazifasini bajardi. Totemizm keyinchalik milliy va jahon dinlariga ham o’z ta’sirini ko’rsatib, hindlarning milliy dini Xinduizmda sigir, ilon, maymun, fil va boshqalar muqaddaslashtirilsa, islom dini tarqalgan Markaziy Osiyo hududida mushuk, musicha, qaldirg’och kabi hayvon va parrandalarga azob bermaslik asrlar davomida an’ana sifatida davom etib kelmoqda. Turkiston xalqlarining qadimdan yil hisoblash taqvimi bo’lib kelgan muchal yil hisobi ham totemistik xususiyatga ega bo’lib, 12 yillik sikldan iborat bo’lgan yil hisobi u yoki bu hayvon nomi atalgan. Muchal yil hisobida mush (sichqon), baqar (sigir) palang (yo’lbars), xargush (quyon) nahang (baliq), mor (ilon), asp (ot) go’spand (qo’y) hamduna (maymun) murg’ (Tovuq) sak (it) xo’k (to’ng’iz, cho’chqa) kabi hayvonlarning nomlari bo’lib, totemistik tasavvurlar ancha kuchli bo’lgan turk hoqonligidan boshlab muchal yil hisoblash taqvimi jahondagi boshqa mamlakatlarga tarqala boshladi.Muayyan hayvon, parranda va o’simliklarni muqaddaslashtirib ularga sig’inish bugungi kunda ham Janubiy Amerika, Markaziy Afrika, Avstraliya, Osiyo-Tinch okeani hududidagi ba’zi xalqlarning kundalik hayotida, urf-odat va an’analarida ma’lum darajada saqlanib qolgandir. Jahondagi ko’plab mamlakatlarning davlat gerbida turli hayvon, parranda va o’simliklarning tasvirlari uchraydi.
Animizm. Animizm lotin tilidagi “anima” degan so’zdan olingan bo’lib, “jon”, “ruh” degan ma’nolarni anglatadi. Animizm dinning tarixiy shakllaridan biri bo’lib ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, hayvonot, o’simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi talimotdir. Animizmda ruhlar tabiiy hodisalarning boshqaruvchilari bo’lib hisoblanadi. Ibtidoiy jamiyatda odamlar tabiatning qudratli kuchlari osmon va yer, quyosh va oy, yomg’ir va shamol momoqaldiroq va chaqmoq kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb hisoblar edilar. Ibtidoiy odamlar tog’lar va daryolar, adir va o’rmonlar kabi odam e’tiborini tortuvchi narsa va jismlarga ham ilohiy munosabatda bo’lib, bu tabiat hodisalari bilan bog’liq bo’lgan animistik tasavvurlarga ham ega edilar. Ibtidoiy odamlar uchun ko’p yillik daraxt, kattaroq xarsangtosh, jarliklar va turli tabiat xodisalari jonli, tafakkurli, tabiatdagi ruhlar bilan bog’liq deb tasavvur qilqingan, ruhlarga bag’ishlab qurbonliklar qilingan, ruhlarga atab marosimlar uyushtirilgan.Insonni o’rab turgan tashqi olamga nisbatan animistik tasavvur dunyoqarashning dastlabki shakli bo’lgan mifologiya, afsona asotirlarni keltirib chiqardiki, bu dunyoqarashda insonni qurshab turgan tashqi olam jonli, ruhiy xususiyatga ega deb tasavvur qilingan. Ibtidoiy odamlar tabiatdagi har bir narsa hodisaning o’z ruhi mavjud deb hisoblaganlar. Shu bilan birgalikda insonda tana, jon va ruhning mavjudligi, ruh tanani tashlab chiqib tabiatda erkin mavjud bo’lishi to’g’risidagi tasavvurlar ibtidoiy jamiyatda mavjud bo’lib, keyinchalik milliy, jahon dinlaridagi aqidaviy ta’limotlarda ham o’z ifodasini topdi. Hozirgi paytda jahon dinlari bo’lgan buddaviylik, xristianlik va islom dinida ham ruhlar to’g’risidagi animistik ta’limot mavjud.²²
Fetishizm fransuz tilida but, tumor, sanam degan ma’noni bildirib, dinning tarixiy shakli sifatida u tabiatdagi jonsiz buyumlarga sig’inishdir. Fetishizmda sig’inish ob’yektlari tosh, tayoq, daraxt va umuman har qanday boshqa buyum bo’lishi mumkin. Tirik bo’lmagan jonsiz buyumlarga sig’inish ibtidoiy odamlarning ovchilik, xo’jalik yuritish faoliyati bilan bog’liq bo’lib, ovchi o’zi ovlagan hayvonning tishini sug’irib olib, uni bo’yniga taqib yurgan. Ibtidoiy odamlarning tasavvuriga ko’ra yirtqich, qudratli hayvonning tishi bilan birgalikda uning kuchi va qudrati ham ibtidoiy odamga o’tib unga doimo omad olib kelishi kerak edi. Fetishizmda turli-tuman toshlar, yog’ochlar, ko’zmunchog’lar, tumorlar, muqaddas joylar, muqaddas buyumlar e’tiqod ob’yekti bo’lishi mumkin. Turli tuman butlar va tumorlarda jamoa a’zolari g’ayritabiiy dunyodan keladigan ilohiy qudratning timsolini ko’rganlar. Bunday fetishga afsungarlar va shamanlar egalik qilib, ular afsungarlik yo’li bilan buyumlarga ta’sir ko’rsatganlar. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida vujudga kelgan fetishizm keyinchalik milliy hamda jahon dinlariga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Buddaviylikdagi haykallarga, xristianlikdagi xochga va ikonalarga, islom dinidagi muqaddas qora-tosh “Xajar al – asvod” , tumor, ko’zmunchoqlar hamda tasbehlarda ilohiy xususiyat borligiga ishonch bu fetishizmga taalluqlidir. Fetishizm dinning tarixiy shakllaridan totemizm, animizm va boshqalar bilan bevosita bog’liq bo’lib, hayvon shoxlari, qush patlari, turli yirtqich hayvonlarning tishlari va tirnog’i fetishistik tasavvurlar uchun doimo manba bo’lib kelgan. Hozirgi davrda uyning eshigi, ostonasiga baxt keltirishiga ishonib taqa osib qo’yish, devorga, eshikka, tikan, qalampir va boshqa narsalarni osib qo’yish ham fetishizmga taalluqlidir. ²³Transport vositalariga har xil baxtsiz hodisalardan himoya qilish maqsadida osib qo’yiladigan tumorlar, hayvon tishlari, tirnoqlari, qushlarning patlari, tikonlar va boshqa o’simliklar ham fetishizmning bugungi kunda namoyon bo’lishiga misol bo’la oladi.