Mundarija kirish I. Bob Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013. 29-b 8 1.2 Markaziy Osiyo hududida ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil topishining o‘ziga xos xususiyatlari Ilk davlatchilik nazariy masalalari ishimizning yuqori boblarida keltirilgan arxeologik manbalar, jumladan, uy-joy komplekslari, monumental inshootlar, dafn marosimlari bilan bog‘liq manbalar va boshqalar hamda etnografik ma'lumotlarni atroflicha o‘rganish Markaziy Osiyo ilk jamiyati va davlatchiligining tashkil topish yo‘llarini ifodalashda muhim tayanch manba hisoblanadi. Ilk sinfiy jamiyat va davlatning tashkil topish masalasi tarix fanining dolzarb va muammoviy masalalaridan sanaladi. Masalaga umumiy miqyosda yondashadigan bo‘linsa, uning kelib chiqishi ilk sinfiy jamiyat va dastlabki davlatchilikning vujudga kelishi haqidagi masalalarini o‘rganishda yozmamanbalarning yo‘qligi tufayli arxeologik, etnografik manbalarga tayanib ish ko‘rishni taqozo qiladi. Biz ishimizning yuqori boblarida bu manbalar bilan bog‘liq jamiyat ichki xususiyatlari haqida fikr yuritib, masalaning bir tomoni, ya'ni jamiyat ijtimoiy taraqqiyot yo‘llarini ko‘rib o‘tdik, xolos 1 . Ayni satrlarda esa ilk sinfiy jamiyatning ichki sotsial qiyofasi bilan bog‘liq eng qadimgi davlatchilik tuzumining tashkil topish yo‘llari haqidagi masalani ishlab chiqishga qaratmoqchimiz.Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, ilk sinfiy jamiyat va dastlabkidavlatchilik haqidagi nazariyalar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ammo uning tashkil topish va rivojlanish jarayoni o‘ziga xos yo‘llari bilan kechgan. Davlat qurilishi borasida tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilinadigan tayyor qolip va andozalar yo‘q. Dunyoda aynan bir-biriga o‘xshagan ikkita davlat ham yo‘q. Bunday bo‘lishi mumkin ham emas. Har bir davlat betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va madaniy taraqqiyotining hosilasidir, uning o‘ziga xos, o‘ziga mos madaniyati rivojining natijasidir 2 . Tarixiy taraqqiyotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, odamzod birinchi mehnat qurollar yaratib, uning madaniyat tarixiga kirib kelganligiga qariyb 2 million yil bilan hisoblanadigan bo‘linsa, bundan 40 ming yillar avval esa urug‘chilik jamoasiga birlashib, uning ibtidosi hisoblanadi. Bu jarayonning evolyusion rivojlanishi tufayli insoniyat tarixidagi ilk davlat tuzilmalari esa bundan qariyb 5 ming yil oldin, bizning eramizgacha IV va V ming yillik chegarasida paydo bo‘lgan. Demak, davlatchilik insoniyatning nisbatan yaqin vaqtlardagi ixtirosidir. Inson o‘z ongli taraqqiyotining mutlaqo katta qismida davlat bo‘lib uyushgan jamiyatdan tashqarida yashagan. Ammo insoniyat jamiyati jahonning qaysi mintaqasida yashagan bo‘lmasin, tabiiy geografiya sharoitlari bilan bog‘liq holda har bir 1 Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., 71-b 2 Зоҳир Аълам. Қадимги тарихчилар Ўрта Осиё ҳақида. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2008. 42-b 9 mintaqada oldin, ikkinchisida keyinroq bo‘lsa-da, ibtidoiy urug‘chilik jamiyat taraqqiyoti dinamikasini boshdan o‘tagan 1 . Shunday qilib, urug‘ (ibtidoiy urug‘chilik jamoasi) qon-qardoshlik va birgalikdagi jamoa mehnati, ishlab chiqarish mahsulotlariga birgalikdagi mulkchilik tamoyili bo‘yicha tashkil topgan, ijtimoiy munosabatlarning tengligi, urug‘ a'zolari manfaatlarining birligi va jipsligiga olib kelgan ibtidoiy jamoa tuzumining tashkil topgan boshlang‘ich bo‘lagini ifodalar edi. Dastlabki davlatchilikning tashkil topish yo‘llari ham ibtidoiy jamiyat negizida shakllana borgan ilk sinfiy tabaqalanishning o‘z davriga xos progressiv taraqqiyotini tushunish bilan bog‘liqdir. Yuqorida aytilganidek, chorvadorlarning dehqonchilik, dehqonlarning esa chorvachilik mahsulotlariga nisbatan talabining oshib borishi oddiy ayriboshlashni keltirib chiqardi. Oqibatda chorvachilik xo‘jaligi dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Bu hodisa birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti edi. Ammo bu jarayon to‘xtab qolmadi va evolyusion yo‘l bilan o‘sib bordi. Natijada metallurgiyaning yo‘lga qo‘yilishi, shuningdek, kulolchilik charxining paydo bo‘lishi hunarmandchilikning shakllanishiga olib keldi, tovar ishlab chiqarish bilan bog‘liq savdo-sotiq ishlari yo‘lga qo‘yildi. Shu tarzda dehqonchilikdan hunarmandchilik xo‘jaligining ajralib chiqishi ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimotining tashkil topishiga olib keldi va iste'moldan tashqari ziyod mahsulotlar vujudga keldi. Xullas, bu taraqqiyot yo‘llarining rivojlanishi qo‘shimcha qiymat bilan bog‘liq mulkning o‘sishiga va bu hodisa jamoa a'zolarining bir qismini ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lishiga olib keldi. Bunday mehnatdan ozod va o‘zlarini boshqa kishilar mehnati hisobidan yashaydigan kishilar kimlar edi? Shuni aytish lozimki, hukmron sinflarning paydo bo‘lishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olgan murakkab jarayon bo‘lib, bu taraqqiyot yo‘nalishi bir muayyan chiziqdan iborat bo‘lmagan. Hatto ibtidoiy jamiyat tarkibiy tuzilishi ham bir xil bo‘lmagan. Sinfiy jamiyatning tashkil topish jarayoni mantiqan muayyan qonuniyatga asoslangan edi. Ishlab chiqarish kuchlari jamiyatdagi madaniy-mafkuraviy yuksalish ayrim shaxslarning ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lishini taqozo qilardi. Biroq bu degani jamiyat ishlab chiqarish mehnatidan qobiliyatli tashkilotchilarni, chuqur va keng fikrlovchi kishilarni, rassomlarni ishlab chiqarish mehnatidan ozod qilish degani emas, balki ziyod mahsulotlarni ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lganlarning egallashi bilan belgilangan holda bu moddiy manbadan foydalanish evaziga emas, balki kim uni bajara olishiga bog‘liq edi. Kimning qo‘lida mushtdek birdam harbiy yoki mafkuraviy kuch bo‘lsa, u tashkiliy masalalarni ham yechgan. Ularning ko‘pchiligi esa begona mehnatni jamiyatga foydali bo‘lmagan holatda ekspluatatsiya qiladilar. To‘g‘ri, yuksaklikka erishgan 1 Salimov O.M. Tarixiy shahar markazlarini qayta tiklashda tadqiqot asoslari. o’quv qo’llanma., T.:, 2013. 103-bet 10 kishilarning muayyan qismi jamiyat taraqqiyotiga va uning texnik va madaniy rivojiga hissa qo‘shishi ham mumkin. Aynan shunday hissa qo‘shish ham tezlikda borayotgan progress dastlabki sinfiy jamiyat sivilizatsiyasi bo‘lib, u lotin so‘zidan olingan “ives” – fuqaro, “ivitis” - fuqaroviy, “ivitas” - fuqarolar jamoasi, shahar deb ataladi. Sinfiy jamiyatning tezlashish progressi varvarlikdan tubdan farq qilib, ko‘pgina hududlarda esa ibtidoiy jamiyat an'analari uzoq saqlanib qoldi. Faqat jahonning ayrim hududlarida, ayniqsa, sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik rivojlangan mintaqalarda ishlab chiqarish kuchlarining rivoji boshqa hududlarga nisbatan tez o‘sdi, ziyod mahsulotlarning to‘planishiga imkoniyat tug‘ildi, savdos otiq yo‘lga qo‘yildi, yuqorida zikr etilganidek regulyativ jamoalari vujudga keldi, yangi tartiblarni qo‘lda ushlab truvchi hokimiyat apparatlari tashkil topdi, hududlar va jamoatchilikni qo‘riqlaydigan, boshqa chegaralarni o‘z tarkibiga bo‘ysundiradigan harbiy kuchlar tashkil topdi, ularning rahbarlarini mutlaq hokim, oliy kohin darajasiga ko‘tarishlar joriy qilindi, oqibatda dastlabki davlat apparatlari tashkil topib, uni va harbiy kuchlarni ta'minlash uchun turli hajmdagi soliq yig‘imlari tashkil qilindi. Masalan, Qadimgi Shumerda mil. avv. III ming yillikda jamiyat yuqori tabaqalarini saqlash va ta'minlash maqsadida aholidan har xil yig‘imlar to‘planar edi. Shuningdek, jamoa yerlaridan bir qismi ibodatxonalar a'yonlarini boqish, saqlash, qurish uchun ajratilardi. Bunday yerlarda son-sanoqsiz kishilar mehnat qilardi. Xullas, oddiy aholi mehnatini ekspluatatsiya qilish jarayoni avjiga chiqib, antagonistik, ya'ni qarama-qarshiliklar sodir bo‘lardi. Kohinlar, ibodatxonalar uchun ajratilgan yerlar hosildor va ular plug-omoch bilan ishlanardi, oddiy aholi primitiv qurollar bilan sifatsiz oriq yerlardan foydalanar va harxil yig‘imlar to‘lardilar. Ma'lumki, Janubiy Turkmaniston hududida joylashgan Oltintepa manzilgohi tarixi 1955–1963 yillarda tadqiq qilina boshlagan. Bu yerdagi topilgan joylar va topilmalar haqida 1962, 1964, 1971 yillarda Masson, 1963–1964, 1969 yillarda Xlopin, 1965 yilda Sarianidi ishlarida ko‘rsatib o‘tgan. Bu qazuv ishlari natijasida bronza davriga oid ko‘plab yangi ma'lumotlar va buyumlar qo‘lga kiritildi. Oltintepa manzilgohi ilk marotaba 1929 yilda Xavanekey ekspedisiyasi tomonidan A. A. Seminovich (1946) boshchiligida tadqiq etila boshlandi. Janubiy Turkmanistonda tadqiqot olib borgan 14-bo‘lim B. A. Kuftin boshchiligida Oltintepada ajoyib terrakota kolleksiyasini topishdi (1954–1956 yillarda). Shundan so‘ng 1953 yilda A. F. Ganyavin ikkita katta bo‘lmagan shurf tashlab, 3,5 metr qalinlikda qazib ko‘rib, yangi ma'lumotlarni qo‘lga kiritadi. 1959 1962-yillarda qazuv ishlari A. F. Ganyavin, A. A. Marushenko, D. D. Durdiyev, Y. Atagarriyev, O. K. Berdiyevlar tomonidan tadqiqotlar olib boradi. Tadqiqotlar natijasida baquvvat bo‘lgan xom g‘ishtdan ishlangan devor qoldiqlari topadi. Shu bilan birga bu yerdan ikkita chet eldan keltirilgan ashyolar topadi. Shundan so‘ng 11 olimlar bu hudud yirik markaz bo‘lganligiga ishonch hosil qilishadi. Shunday katta hududlardan yana biri Namozgohtepa bo‘lsada, Oltin-tepaning alohida ajralib turishi, uning ustki qatlami yaxshi saqlanib qolganligi bilan belgilanadi. Oltintepa shaharchasi 26 gektardan iborat bo‘lib, uning balandligi 17–22 metr balandlikdadir, madaniy qatlamning hajmi 8 metrdan 30 metrgacha bo‘lgan 1 . 1965-yildagi qazuv ishlari asosan xom g‘ishtdan qurilgan devorlarni ochishga qaratilgan edi. Birinchi bo‘lib qazuv ishlarida stratigrafiya ishlariga katta e'tibor qaratilib, 3 ta gorizont vaqti aniqlanadi. Namozgoh V Namozgoh IV (Oltin IV ), dastlabki uch - to‘rtinchi qatlamda Sarianidi 1966 yilda V qatlamdan boshlab, 1967- yilda Masson VI qatlamda qazuv ishlarida ( shimolda ) yana Sarianidi 1967-yilda qazuv ishlarini olib boradi. 1967–1969-yillarda qazuv ishlari natijasida VII qatlamni ochishga muvaffaq bo‘ladi. 1971-yilda qazuvishlari natijasida parallel ravishda ikki yo‘nalishda izlanishlar olib boradi. Hunarmandlar uylari X qatlamdan topiladi. 1972-yilda diniy marosimlar bilan bog‘liq bo‘lgan 3-qurilish ob'yektida qazuv ishlari olib borayotgan paytda dindor kishilarning qabrlari ochilgan bo‘lib, oltindan yasalgan buqa va bo‘rining bosh qismi topilgan. Shu bilan birgalikda parallel ravishda yuqori gorizontdan VIII–X qatlamlar o‘rganilgan. Oltintepa manzilgohi Kopetdog‘ etaklarida Oqmozor irmog‘i yoki Meanachay irmog‘I atrofida joylashgan. Undan shimoli-janubroqda ikkinchi irmoq Chachay oqib o‘tadi. Suvning bunday ko‘p bo‘lishi natijasida bu yerlar o‘sha hudud aholisi tomonidan tezda o‘zlashtirilgan. Bu yerda VI ming yillikka tegishli Joytun aholi punktlari ochilgan. Manjuqlitepa Berdiyev tomonidan 1966-yilda, Qadimtepa Karakova, Valovik, tomonidan o‘rganilgan. Manjuqlitepa Oltintepadan janubda bo‘lib, undan 1,5 km uzoqlikdadir. Olintepadan eneolit davriga oid hunarmandlar uylari qoldiqlari birinchi qazuv ishlaridan topiladi. 1965– 1966-yillarda Namozgoh V davriga oid 3 ta qurilish gorizonti ochilib, uni Oltin IV nomi bilan ataladi. Shu vaqtning o‘zida Namozgoh IV davriga oid to‘rtburchak ko‘rinishga ega Oltin IV manzilgohi ochiladi 2 . 1970- yilda bu manzilgohning stratigrafiyasini o‘rganishda 4 metr kenglikda qazuv ishlari olib boriladi va Oltin V ochiladi. 1974-yilda bu hudud kengaytirilib, yangi ashyolar kiritish maqsadida amalga oshiriladi. Oltintepadagi asosiy qazuv ishlari. G‘arbiy devorlar ikki qavatli ko‘rinishga ega bo‘sada, bizning fikrimizcha, bu devorlar butun ko‘p qavatli uylarning massivi bo‘lgan. Bu devorlarning ortida esa oval shaklida kollektiv ko‘rinishdagi qabrlar topilgan. Ular geoksyur qabrlar ko‘rinishini takrorlaydi. Bu qabrlarda 2 ta xona bo‘lib, nisbatan oldinda joylashgani 282, qolganlari 281 hisoblanadi. Ikkala qabrdagi suyak qoldiqlari ham o‘ng tomonda joylashgan bo‘lib, bosh qismi shimolga qaragan. 1 Sultonov. F., Bozorov., F – O’rta asrlar tarixi., T:. 2007. 82-b 2 2 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. 85-b 12 Qabrlar yonida 2 ta xum, Qoratepa usuliga mansub yozuv, 2 ta terrakota haykalchasi, 1 ta tosh taqinchoq, 1 ta misdan yasalgan yoyning uchi topilgan. Ikki mavsum davomida (1970–1974 yillarda) ko‘plab yangi ashyolar qo‘lga kiritilgan bo‘lib, ular Oltin X kompleksga tegish - lidir. Bu yerda joylashgan yarim xrom shaklidagigeoksyur ko‘rinishga ega idishlar, xumlarga bir xil mayda chizgilar bilan chizgi berilgan. Oltintepaning mudofaa devorlari bronza davriga tegishli bo‘lsada, bu devorlarning bo‘lgan bo‘lmaganligi haqidagi ma'lumotlar uzoq vaqtgacha ma'lum bo‘lmagan. Amorf ko‘rinishdagi oval shaklidagi chizgilarning bo‘lishi bu yerda devor umuman bo‘lmaganligi haqida ma'lumot beradi. Ammo, Oltintepada olib borilgan ko‘plab qazuv ishlari natijasida shunisi ma'lum bo‘ldiki, Oltintepa aholisi o‘z hududini himoya qilish maqsadidao‘rashgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha, Oltintepa manzilgohi o‘rta bronza ( yoki Namozgoh V) davriga tegishli bo‘lib, shahar ko‘rinishga ega bo‘lgan, yuqori ichki jihatlari bilan ajralib turgan hunarmandchilik g‘oyalari ustun bo‘lgan markaz bo‘lgan. Turkmanistonda ilk shaharlarning vujudga kelishi III ming yillikning oxiri II ming yillikning boshlariga to‘g‘ri keladi. Oltintepa manzilgohi qadimgi butun Sharq madaniyati beshiklaridan bo‘lgan. Unda qadimgi Mesopotamiya madaniyati va qadim Hind sivilizatsiyasi bo‘lgan Xarappaning ko‘rinishlari namoyan bo‘lgan. Qadimgi bu Oltintepa manzilgohi III ming yillik oxiri – II ming yillik boshiga tegishli bo‘lib, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadigan manzilgoh bo‘lgan. Urbanizatsiya sari rivojlanish evolyusiyasi Janubiy Turkmanistonda uch taraqqiyot bosqichini bosib o‘tdi. Masalan, ilk dehqon makonlari kichikroq ovullardan tashkil topgan bo‘lib, ularning maydoni 1-1,5 gektardan iborat edi. Eneolit davriga kelib esa yirik aholi punktlari tashkil topadi. Ularning maydoni 10-15 gektardan iborat bo‘lgan. Bundan so‘ng o‘ziga xos vohaning markazi sifatida atrofidagi kichik qishloqlarni o‘ziga itoat qildirgan, yirik aholi punktlari paydo bo‘ladi. Janubiy Turkmanistonda shunday markaz Oltintepada namoyon bo‘ldi 1 . Oltintepaning ijtimioy strukturasini o‘rganish borasida aholi yashaydigan uyjoy qurilish tuzilishi, jamoaviy dafn urf-odatlari bilan bog‘liq inventarlar, aholining oziq-ovqat iste'moli bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha ham boy arxeologik ma'lumotlar to‘plandi. Shahar markaziy maydonida “aristokratlar kvartali”ning ochilishi, u bilan bog‘liq bo‘lgan mavzoleyning, qimmatbaho ashyolarning topilishi o‘sha zamon jamiyati sotsial stratigrafiyasining muhim elementi edi. V. M. Masson Oltintepa qadimgi ilk shahar qatlamlaridan Namozgoh IV va V davriga tegishli yuzdan ortiq ayol ma'budalariga chizilgan piktografik belgilarni topdi. Bu belgilar olimning fikriga qaraganda o‘zining shakli, xarakteri bo‘yicha xarappa va shumer 1 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. 83-b 13 hamda protoelam yozuvlaridan deyarli farq qilmaydi. Aynan shunday piktografik belgilardan 30 dan ziyodrog‘i Sopollitepadan ham topilgan edi. Afsuski, bu “yozuv”lar hamon mutaxassislar tomonidan atroflicha o‘rganilganicha yo‘q. Yozuvning mavjudligi esa ilk shahar xususiyatini belgilovchi muhim elementlardan biridir. Xususiy boylikning to‘plana borishi tufayli savdoning rivojlanishi, u bilan bog‘liq talonchilik, o‘sha zamonlarga xos bo‘lgan qaroqchilik, yangi hosildor yerlarni egallash uchun intilish, qishloqlarni talash singari alomatlar fartifikatsiyaning jadal rivojlanishiga omil bo‘ldi. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan boy arxeologik ma'lumotlar asosida Marg‘iyonada dastlabki urbonik jarayonni, ya'ni ilk shaharlarning tashkil toppish dinamikasini kuzatildi 1 . Fikrimizning xulosa qismida shuni aytib o‘tish lozimki, V.M. Masson Oltintepani ilk shaharmi yoki yo‘q, buni oydinlashtirmaydi. Arxeolog A.Asqarovning fikricha, Oltintepa bronza davri jamiyatida shahar-davlat bo‘sag‘asida turgan ilk shahar, ibodatxona – shahar sifatida tasavvur qilish mumkin, deydi. Poytaxt yodgorlik – Oltintepada Namozgoh V davridan so‘ng shahar hayoti davom etmadi. Aholi shaharni asta-sekin tashlab, Murg‘ob vodiysi tomon ko‘chib ketganlar. Bunga dehqonchilik xo‘jaligini rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan suv zahirasining Oltintepa hududida juda chegarali bo‘lishi sabab bo‘lgan bo’lishi mumkin. Marg‘iyonadagi yana bir muhim yodgorliklardan biri Gonur I hisoblanadi. Gonur I 20 gektar maydonga ega bo‘lib, bu yerda ark, yashash va hunarmandlar kvartallari joylashgan. U Gonur vohasining markazi bo‘lgan. Yodgorlik 1981–1983 yillarda V. I. Sarianidi tomonidan qazib o‘rganilgan. Yodgorlikning atrofitaqir maydondan tashkil topgan bo‘lib, tadqiqotchining fikriga qaraganda, bu atrofda kulollar kvartali va ustaxonalari joylashgan. Bu yerdan 10 ta xumdon qoldiqlarining topilishi bundan guvohik beradi. Xumdonlarning ayrimlari ikki yarusli. Arkning sharqiy mavzeida maydoni 10x10 metr hajmdagi “qurbonlik” qilinadigansig‘inish joyi kuzatilgan. Qishloqning qarama-qarshi mavzeida 120x130 metr hajmdagi to‘g‘ri burchakli qal'a topilib, uning 1,5 metr balandlikdagi devori saqlangan. Uning atrofi mudofaa devori bilan o‘rab olingan bo‘lib, burchaklarida diametri 7-8 metrga ega burj qoldiqlari saqlangan 2 . Makonning eng baland joyida ark joylashgan bo‘lib, u to‘g‘ri burchakli shaklda 130x120 metr maydonga ega va uning joylanishi dunyoning to‘rt tomoniga qaratilgan. Ark o‘rab olingan mudofaa devorlari, burj va darvozalar bilan jihozlangan. Arkning ichki devori bo‘ylab to‘g‘ri burchakli plyastrlar o‘rnatilgan. Ularning o‘rtacha hajmi 110x90 sm bo‘lib, devor bo‘ylib bulardan 32-34 tasi 1 Axmedov.M.Q. Me‘moriy meros.T.:, ―”Fan va texnologiya”, 2011. 55-b 2 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. 86-b 14 joylashtirilgan. Arkning to‘rtala tomondagi ichki devorlari ham aynan shunday plyastrlar bilan jihozlangan. Shaharcha arki hozircha to‘la qazib tugallanmagan bo‘lsa-da, topilgan ashyoviy dalilar, jumladan, monumental arxitektura inshooti bu yerda eng qadimgi ibodatxona bo‘lganligidan dalolat beradi. Qazishmalar Gonurning qurilishi uch bosqichdan iborat ekanligini ko‘rsatdi. Birinchi bosqichda saroy binosi, ikkinchi bosqichda oddiy jamoa a'zolari uchun xonalar va uchinchi bosqichda esa Inshoot tashlandiq holga kelgandan so‘ng qabristonga aylanadi.Topilmalar ichida sopol buyumlarning aksariyati naqshlanmagan.Sopol buyumlar sirtida odatda hayvon, ko‘pincha echki suratlari va o‘simliklar sxematik tarzda tasvirlangan. Masalan, ikkala orqa oyoqlarda tik turgan echkilarning tasviri Mesopotomiya yodgorliklarida ham kuzatiladi. Bundan tashqari krest (salb) shaklidagi belgilar ham uchratilgan. Yodgorlikning eng yuqori qatlamidan Yaz I ning so‘nggi davriga oid qo‘lda yasalgan sopol idish parchalari topilgan. Turli tosh jinslaridan yasalgan har xil taqinchoqlar alohida o‘rinda turadi.Shuningdek, toshdan siyqalab yasalgan muhr qiziqarli bo‘lib, unda nur sochgan, alomat qirralar tasvirlangan. Metall topilmalardan har xil bezaklar, jumladan, bilakuzuklar,munchoqlar, igna, bigiz, juvoldiz kabilar taqdim qilingan. Shuningdek, bitta qalin xochsimon muhr arkning 4-xonasidan topilgan. Shuningdek, shu xonadan albastrdan yasalgan oyoqli kichik ko‘zacha topilgan bo‘lib, bu ashyo Marg‘iyonadan tashqari Baqtriya va Sharqiy Eron yodgorliklariga ham xos xususiyati bilan ajralib turadi. Metall buyumlardan, shuningdek, bargsimon paykonlar ham bor. |