Mundarija kirish I. Bob Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi

2.1.Samarqand shaharlari yodgorligi: topologiya va tipologiyasi
Samarqand tarixini o’rganar ekanmiz dastlab uning nomidan o’rganish 
maqsadga muofiq. «Samarqand to‘g‘risidagi ma'lumotlarning eng dastlabkisi 
«Avesto»da berilgan bo‘lib, unda Zarafshon vohasi ikki atama bilan – «Sug‘uda» va 
«Sug‘uda Gova» deb ta'riflanadi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, «Sug‘uda Gova» 
tushunchasi Zarafshon vohasining aynan dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi 
yashaydigan hududlariga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa, «Sug‘di» atamasi 
shaharlarga, poytaxtga nisbatan ishlatilgan. «Avesto» zamonida Sug‘dning eng katta 
shahri, poytaxti, so‘zsiz, Samarqand edi. Firdavsiyning «Shohnoma» asarida 
Afrosiyob Turon mamlakatining podshosi sifatida tasvirlanadi
1
.
Afrosiyob «Avesto»-da Frangrasyan, turkiy manbalarda Alp Er To‘nga 
nomida berilgan.Afrosiyob xarobalari bilan «tur»lar yetakchisi Afrosiyob o‘rtasida 
bog‘liqlik bo‘lmaganida, uning nomi «Afrosiyob» deb yuritilmas edi. «Avesto»ning 
guvohlik berishicha, Afrosiyob rahnamoligida «tur»lar bilan midiyaliklar o‘rtasidagi 
jang Chaychista(Orol) ko‘li yonida miloddan avvalgi VIII asrda ro‘y bergan. 
Shaharning shakllanish davri Afrosiyob tarix sahnasiga chiqqan vaqtbilan bir vaqtda 
yuz berganligi tarixiy haqiqatdir». Eramizgacha bo‘lgan 1 ming yillik boshlarida 
Sug‘d va uning poytaxti Samarqand ma'muriy hudud sifatida mavjud bo‘lgan. 
«Qadimgi sanskrit tilida «smrg‘» atamasi «chorraha», «savdo yo‘llari kesishgan», 
«savdogarlar uchrashadigan joy» ma'nosini anglatgan. Bizningcha, «Samarqand»
atamasi savdo yo‘llarining kesishgan joyi, chorraha, obod shahar deb izohlanishi 
haqiqatga ancha yaqin
2
.
Hozirgi kunda shaharning eski mahallalaridan birining nomi «Chorraha» deb 
nomlanishi ham bejiz emas» deb yozadi professor T. Shirinov. Xuddi shunga 
o‘xshash fikr taniqli tarixchi olimlar – A. Sa'dullaev va M. Isoqovda ham bor. 
Samarqand Ahamoniylar davrida ham hududdagi markaziy shahar maqomida 
bo‘lgan. «Yunon tarixchilari asarlarida Samarqand birinchi marotaba Arrian 
tomonidan «Maroqanda» nomi bilan tilga olingan. Arrian yozadi: «Aleksandr 
o‘zining armiyasi va barcha aravalar karvoni bilan shimolga juda sekinlik bilan siljir 
edi. Uning qo‘shinlariga ot yetkazib berish to‘g‘risidagi mahalliy aholi tomonidan 
olingan majburiyat amalga oshirilgandan keyin u Maroqandaga jo‘nadi».«Aleksandr 
safarnomasi» asarida (340 – 345). Maroqanda shahrining nomi «Marakunda» deb 
berilgan».
 
Professor T. Shirinovning yozishicha, « arab yoki fors tillaridagi 
Samarqand nomi tahlil qilinib, uning qadimgi sug‘d tilida «Samarakana» talaffuziga 
e'tibor qaratilmagan». Agar T. Shirinov: «Nima bo‘lganda ham, «Samarqand» 
atamasining shaxs nomiga bog‘lab izohlanishi tarixiy haqiqatdan ancha yiroq. Arab 
1
Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013.
24-b