Mundarija kirish I. Bob Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi



Yüklə 0,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/10
tarix17.09.2023
ölçüsü0,54 Mb.
#144547
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Ahmadaliyev Kamron- Ilk o\'rta asrlarda

 
Xulosa
Qadimgi Buxoroda ilk shaharlarning vujudga kelishida avvalo, tabiiy 
muhitning barqarorligi, yer, suv, iqlim va boshqa jo‘g‘rofiy omillarning mavjudligi, 
eng muhimi, irrigatsiyaga asoslangan sug‘orma dehqonchilikning samaradorligi, 
shuningdek, texnologik taraqqiyot singari omillarning mavjudligi natijasida dehqon 
va dehqon bo‘lmagan jamoalarni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlanishga 
sharoit yaratildi. Bu iqtisodiy omillar aholining barqaror, qo‘nim yashashiga 
qaratilgan edi.
O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida rivojlangan bronza davriga kelib, 
g‘ildirakli aravalar kashf qilindi, sopol idishlarni pishirish, metallni eritish va 
qoliplarga 
quyish 
texnologiyalari 
kashf 
qilinib, 
mehnat 
qurollarining 
takomillashuviga, ishlab chiqarish texnologiyasining rivojlanishiga va oqibatda 
mehnat unumdorligining oshishiga olib keldi. Endilikda yerga ishlov berish, xususan 
haydash yo‘li bilan yumshatish uchun omoch va aravalarga qo‘shiladigan hayvon 
kuchidan foydalanish singari xo‘jalik yangiliklari vujudga keldi. Uy-joylarni 
dahalarga bo‘lish, me'moriy komplekslarni reja asosida qurish kabi texnologik 
yangiliklar joriy qilindi. Shaharlashishning vujudga kelishida ijtimoiy omillar, ya'ni 
jamiyatning tabaqalanishi, shu asosda ma'muriy boshqaruvning shakllana borishi, 
diniy yetakchilikning tashkil topishi singari omillar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Bu omillarning yagona dialektik aloqasi tufayli shaharlashish jarayoni sodir 
bo‘ldi. Sug‘orma dehqonchilikning tashkil topishi aholini oziq-ovqat mahsulotlari 
bilan ta'minlashda muhim omil bo‘ldi. Bu hodisa keyinchalik kishilarning muayyan 
muzofotda muqim yashashga olib keldi. V. M. Massonning xulosasiga qaraganda, 
O‘rta Osiyoda tashkil topgan qishloqlarning ayrimlari kishilarning bir necha ming 
yilliklar davomida qo‘nim yashaganligidan guvohlik beradi. Masalan, eneolit 
davriga kelib, ya'ni miloddan avvalgi IV–III ming yillikda uylarning hajmi 
kengayib, soni ham ko‘payadi, shu asosda yashash massivlari kvartallar, ularni gir 
aylantirib olgan devorlar va ko‘chalar tashkil topib, bu manzarani olimlar shaharning 
embrion belgilari edi, deb talqin qiladilar. Bronza davriga kelib, ya'niqishloqlar son 
jihatidan ko‘payadi, ularning sifati ham o‘sib boradi. Endilikda yangi vohalar 
o‘zlashtirila boriladi, irrigatsion kanallar quriladi, sug‘orma maydonlar kengayadi 
va hokazo. Xullas, bu taraqqiyot oqibatda sifat o‘zgarishlariga olib keldi. Ayrim 
yirik qishloq-qo‘rg‘onlarning, jumladan, Oltintepa, Gonur-1, Jarqo‘- ton, Dashli-3 
singarilarning ichki qurilishi boshqalardan jiddiy farq qilib, endi ularda hovli, 
ibodatxona, hunarmandchilik kvartallari, mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan qal'a 
kabi monumental binolar paydo bo‘ldi. Bu davr ijtimoiy hayotidagi muhim 


33
o‘zgarishlardan biri mulkchilikning paydo bo‘lishini ifodalaydigan muhrning paydo 
bo‘lishi edi. Bu hodisa dehqonchilikda ishlab chiqarishning rivojlanishini, shu 
asosda boshqaruv apparatining tashkil topishi, ayrim kishilarning ixtiyorida ziyod 
mahsulotning vujudga kelganligidan guvohlik beradi. Demak, ilk shaharlar, avvalo, 
irrigatsiya dehqonchiligi mukammal rivojlangan hududlarda tashkil topib, O‘rta 
Osiyo janubida ilk shaharlarining vujudga kelishida agrar xo‘jalik faktori muhim 
ahamiyatga ega bo‘ldi. Shunday qilib, A. Asqarov, T. Shirinovlarning tahlillariga 
ko‘ra, O‘rta Osiyo sharoitida miloddan avvalgi VI–I ming yilliklarda tashkil topgan 
qishloqlardan ilk shaharlarning yuzaga kelish dinamikasi uch bosqichdan, ya'ni 
birinchi bosqich – kichik jamoalardan tashkil topgan yashash makonlari, ikkinchi 
bosqich – protogorod-shaharmonand makonlar (mil. avv. III–I ming yilliklar), 
uchinchi bosqich III–I ming yilliklarda rivojlangan bronza va ilk temir asrlarida 
vujudga kelgan ilk shaharlardan iborat.
O‘rta Osiyo ilk shaharlar madaniyati bevosita ilk dehqonchilik qishloqlari 
negizida uzoq evolyusion yo‘lni bosib o‘tish tufayli tashkil topgan. Agrar 
dehqonchilik xo‘jaligidan tashqari shaharlashish omillaridan yana biri – bu 
tabaqalashgan jamiyatning ijtimoiy muhitidan dalolat beruvchi ma'muriy, xususan, 
saroy kompleksi va sig‘inish (ibodatxona) markazlaridir. Bular ilk shaharlarning 
birlashuvi uchun xizmat qilgan. Demak, ilk shaharlar siyosiy va sig‘inish markazlari 
vujudga kelgan joylarda vujudga kelgan bo‘lishi ham mumkin.


34

Yüklə 0,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin