2.2 Ozbekiston Respublikasi bank tizimi. Moliya bozoridagi operatsiyalar moliya muassasalari vositasida amalga oshiriladi. Bunday mussasalarga turli xil banklar, birjalar, depozitariylar, sugurta kompaniyalari, investitsiya fondlari, agentliklar va h.k.lar kiradi.
«Bank» tushunchasi qadimiy fransuzcha bang va banca sozlaridan kelib chiqqan bolib, «sarrof kursisi, dokoni» degan manoni anglatadi. Bunday tushuncha tarixchilarning taxminan 2000 yil muqaddam faoliyat korsatgan bankirlar haqidagi malumotlarida ham mavjud.
Pul munosabatlarining rivojlanishi banklarni yuzaga keltirgan. Bank iqtisodiyot ishtirokchilarining pul yuzasidan bolgan aloqalariga xizmat qiluvchi institut (muassasa)dir. Pul bilan bogliq xizmatlarni korsatuvchi tashkilotlar kop, ammo ularning markazida banklar turadi. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togrisida»gi qonunida, bank nima, degan savolga quyidagicha javob topish mumkin:
Bank - tijorat tashkiloti bolib, bank faoliyati deb hisoblanadigan faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir.
Ozbekistondagi bank tizimi Ozbekiston Respublikasi Markaziy banki, aktsiyadorlik-tijorat banklari va xususiy banklardan iboratdir. 2016 yil 1-yanvar holatiga kora Ozbekiston Respublikasi bank tizimi 29 tijorat bankini oz ichiga oldi.
Banklar pul olamini harakatga keltiruvchi motor - yurak, pul bilan boladigan hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Hamma pul tolovlari (transfertlar) banklar orqali otadi. Banklar quyidagi ishlarni amalga oshiradi:
pul va qimmatli buyumlarni omonatga olib, saqlab beradi;
pul bilan boladigan hisob-kitob opretsiyalarini, xususan, pul tolash ishlarini bajaradi;
chet el valyutasini sotadi va sotib oladi;
o’z qo’lidagi pulni qaytarish, foizlilik va muddatlilik sharti bilan unga
(muhtojlarga) qarz (ssuda)ga beradi, ya’ni, kredit bilan shug’ullanadi; - o’z puliga aktsiya sotib olib, uni boshqa sohaga joylashtiradi; - biznes yuzasidan maslahat beradi va hokazo.
Bank ishi pul olamida boladigan biznesdir. Bank biznesi foyda topish maqsadida yuritiladi.
Markaziy bankning monopollik mavqei uning mamlakatdagi pul va pirovard natijada iqtisodiy barqarorlik uchun alohida javobgar ekanligi bilan chambarchas bogliq.
Ozbekiston Respublikasi Markaziy bankining bosh maqsadi va asosiy vazifalari quyidagilar:
Markaziy banning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini taminlashdan iborat.
Asosiy vazifalari:
Monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish;
Qzbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil etish va taminlash;
Banklar,kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini litsenziyalash hamda tartibga solish,banklar, kredituyushmalari, garovxonalarni nazorat qilish, qimmatbaho qogozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash;
Ozbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta rezervlarini, shu jumladan kelishuv boyicha hukumat rezervlarini saqlash va tasarruf etish;
Davlat byudjeti kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iboratdir
Tijorat banklari Markaziy bankda oz qisqa muddatli va orta muddatli majburiyatlaridan muayyan foiz hajmida eng kam zahira deb yuritiladigan foizsiz omonatlarni saqlashga majbur.
Markaziy bank banklar faoliyatini nazorat qilishda ozining mintaqaviy bolinmalari orqali kredit muasasalaridan majburiy ravishda axborot, oylik hisobot va yillik yakuniy balans malumotlarini taqdim etish asosida qatnashadi.
Kredit muassasalarining boysinishiga qarab bank qonunchiligi hamda kredit tizimining pastdan yuqoriga tomon tarkibiy tuzilishiga muvofiq tarzda bank tizimini ikki asosiy: bir bosqichli va ikki bosqichli turga ajratish mumkin.
Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari, jumladan, Markaziy bank ham, yagona bosqichda turadi hamda mijozlarga kredit - hisob xizmati korsatishda bir xil vazifalarni bajaradi.
Ikki bosqichli tizimda banklar ortasidagi ozaro munosabatlar boyiga (vertikal) va eniga (gorizontal) yonalishlarida tuzilishiga asoslanadi. Vertikal rahbarlik qiluvchi, boshqaruvchi markaz hisoblangan Markaziy bank bilan quyi boginlar tijorat va ixtisoslashgan banklar ortasidagi boysunish munosabatlari, gorizontal-turli quyi boginlar ortasidagi teng huquqli sheriklik munosabatlari tushuniladi.
O'zbekiston banklari milliy iqtisodiyotga ta'sir etuvchi qudratli tuzilmaga aylanish uchun rivojlanishning uzoq evolyutsion, ya'ni tadrijiy yo'lini bosib o'tishiga, anchagina mashaqqatlarni bartaraf etishiga to'g'ri keldi2.
1991 yilda qator banklar shakllana boshladi. Ular O'zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishining o'zgaruvchan sharoitlarida faoliyat yuritib, zamonaviy ish uslublarini o'zlashtirgan holda tobora yangi qirralarga ega bo'la bordi. 1991-1992 yillar banklar faoliyatiga doir qarashlarda chinakam burilish yillari bo'ldi. O'zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to'g'risidagi Qonunining qabul qilinishi ikki darajali bank tizimining tarkib topishi va mamlakat Markaziy banki zimmasiga yangi vazifalar yuklanishi uchun asos bo'lib xizmat qildi. Uning oldiga pul muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimi hamda to'lov tizimini shakllantirish vazifalari qo'yildi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarini moliyalashtirish endi tashkil etiladigan, zamonaviy tamoyil va talablar asosida faoliyat yurituvchi ixtisoslashgan tijorat banklari tomonidan amalga oshirilishi lozim edi.
19931994 yillarda bank tizimidagi islohotlar davom etdi. 1994 yilning 1 iyulidan e'tiboran milliy valyuta so'mning muomalaga kiritilgani mustaqil bank tizimining, umuman, O'zbekiston iqtisodiyotining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu Markaziy bank o'z faoliyatida to'liq mustaqil bo'lganini, kelgusida bozor instrumentlari orqali milliy pul tizimini tartibga solish samarali tashkil etilishiga yordam berishi mumkin ekanini anglatar edi. Aynan shu vaqtdan boshlab Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni tartibga solish, bank faoliyatini boshqarish va keyinchalik samarali to'lov tizimini yaratish bo'yicha faoliyati to'laqonli ravishda milliy valyutaning barqarorligini ta'minlashga qaratildi.
yil bank qonunchiligini takomillashtirish davri bo'lgani bilan ajralib turadi. Tarixiy muhim hujjat O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risidagi Qonun nafaqat bank tizimining huquqiy asosini boyitdi, balki O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining yangi, alohida maqomi va vakolatlarini, asosiy maqsad-vazifalarini aniq-ravshan belgilab berdi. Shu bilan bir qatorda mazkur yilda aholiga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash, shuningdek, kredit va depozit bozorlarida raqobat muhitini shakllantirish uchun zarur sharoitlar yaratildi. Banklarning kapital hajmiga jalb etiladigan aholi jamg'armalari miqdorini cheklovchi qoida bekor qilingach, bank muassasalarining imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi va raqobat kuchaydi. Buning samarasi darhol namoyon bo'ldi. Agar 1994 yil boshida aholi jamg'armalarining 98,5 foizi Jamg'arma banki (hozirgi Xalq banki), 1,5 foizi esa boshqa banklar hissasiga to'g'ri kelgan bo'lsa, o'sha yil oxirida boshqa tijorat banklarining hissasi ham ko'payib, bu boradagi ko'rsatkich 12,8 foizga etdi. Bugungi kunga kelib, bu boradagi ko'rsatkich 83,2 foizni tashkil etmoqda.
yil. Ushbu yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining Banklar va bank faoliyati to'g'risidagi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini konkretlashtirdi.
Bank tizimiga taalluqli ikki asosiy hujjat O'zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to'g'risidagi hamda Banklar va bank faoliyati to'g'risidagi O'zbekiston Respublikasi Qonunlarining ishlab chiqilishida rivojlangan moliya tizimiga ega mamlakatlar tajribasi inobatga olinganini alohida ta'kidlash joiz.
TAHLIL
2021 yil boshidan buyon muomaladagi naqd pullar hajmi kamayib, depozitlar ulushining ortishi kuzatilgan.
2021 yil yanvar-aprel oylarida banklar orqali naqd pul aylanmasi hajmi 149,3 trln. somni tashkil etgani holda, 2020 yilning mos davriga nisbatan 41,6 foizga oshdi.
Jumladan, banklar kassalariga naqd pul tushumlari 75,4 trln. somni, oz navbatida, chiqim qilingan naqd pullar 73,9 trln. somni tashkil etdi.
Bank kassalari orqali naqd pul aylanmasining kopayishi pul muomalasining bir qismi sifatida muomaladagi naqd pul miqdorining kopayganini anglatmaydi. Bu birinchi navbatda bank tizimi orqali pul aylanmasining kopayishi bilan bogliq bolib, bu banklarning naqd pul operatsiyalardagi rolining oshishi bilan ham bogliq bolishi mumkin.
Markaziy Bank malumotlariga kora, 2020 yilda pul massasi tuzilmasida naqd pul hajmi 23,2 foizdan 28,4 foiz atrofidagi tashkil etgan. 2021 yil 1 yanvar holatiga kora, muomaladagi umumiy naqd pul hajmi674 mlrd somga oshib, 24,9 trln somni (umumiy pul massasining 23,2 foizi va YAIMning 4 foizi) tashkil etdi. Avgust oyida 30,9 trln somlik choqqisiga chiqqanidan song (fevral-avgustda 4,7 trln somga oshdi), muomaladagi naqd pul hajmi yil oxiriga kelib ozining uzoq muddatli darajasiga tushdi. Yani bunda pullarning vaqtinchalik kopayishi, birinchi navbatda, pandemiya munosabati bilan mamlakatda joriy qilingan cheklov choralari bilan bogliq edi, shundan song jismoniy shaxslar ozlarining dastlabki ehtiyojlarini qondirish uchun oz mablaglarini bank kartalaridan faol ravishda olib chiqa boshladilar. Bundan tashqari, Markaziy bankning takidlashicha, bank plastik kartalaridan pul mablaglarini yechib olish hech qanday tarzda pul muomalasining umumiy hajmiga tasir qilmaydi, chunki pul muomalasi depozitlar va muomaladagi naqd pullardan iborat. Bank kartalaridan pul yechib olinganda faqat pul massasining tuzilishi ozgaradi, yani muomalaga chiqarilgan naqd pul miqdori kopayadi, aksincha depozitlar hajmi kamayadi. Joriy yildan boshlab muomaladagi naqd pullar hajmida kamayish kuzatilmoqda. 2021 yil 1 may holatiga kora, muomaladagi naqd pul hajmi 23,5 trln somni yoki umumiy pul massasining 22 foizini tashkil etdi. Shu bilan birga, tort oy ichida milliy valyutadagi depozitlar hajmi 44 trlndan 48 trln somgacha oshdi.
Shuningdek 2022-yilda ham biz naqd pullar miqdori kamayganini korishimiz mumkin:
Muomalaga chiqarilgan naqd pullar may oyida 3,7 trln somga kopaygan bolsa, iyun oyida bu korsatkich 3,6 trln som bolgan edi. Iyul oyida naqd pul miqdori kopayishi sekinlashdi va 1,9 trln somga osdi. Avgust oyida esa fevral oyidan beri ilk bor bu korsatkich kamaydi 79 mlrd somga. Sentabr oyida muomaladagi naqd pullar 1,4 trln somga kopayib, 43,786 trln somga yetgandi. Oktabrda bu korsatkich 8 mlrd somga kamaydi. May oyida keng manodagi pul massasi rekord darajada kopayib, (+13,3 trln som) 158,5 trln som bolgan edi. Iyunda esa bu korsatkich deyarli ozgarishsiz qoldi. Iyulda 159,1 trln somga yetdi. Avgust oyida keng manodagi pul massasi 9 trln somga oshgan bolsa, sentabrda osish 8 trln somni tashkil qilgan. Oktabr oyida keng manodagi pul massasi ham kamaydi 2,9 trln somga. Shuningdek, otgan oyda milliy valyutadagi jami pul massasi 679 mlrd somga oshib, 124,7 trln somga yetgan.
XULOSA Iqtisodiy fanda tovar qiymatining negizini nima tashkil qiladi degan savolga javob berishda ikki xil yonalish mavjud bolib, ular ortasida doimiy munozaralar bolib kelgan. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari qarashicha, tovarlarni ayriboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymatning miqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, yani ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan olchanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti ishlab chiqarishning mavjud ijtimoiy normal sharoitida va shu jamiyatda mehnat mahorati va jadalligining ortacha darajasida naflilikka ega bolgan biron tovarni tayyorlash uchun talab qilinadigan ish vaqtidir. Ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoiti muayyan turdagi tovarlarning aksariyat qismi yaratiladigan sharoitdir. Bu odatda ortacha sharoit, faqat shu sharoitda ortacha mahoratga ega bolgan va ortacha jadallik bilan ishlaydigan ishlab chiqaruvchi bir soatlik mehnati mobaynida bir ijtimoiy normal sharoitga mos qiymat vujudga keltiradi. Xodimning mahorati va mehnatining jadalligi jamiyatda qaror topgan o‘rtacha darajadan yuqori yoki pastroq bo‘lsa, bu holda bir soatlik mehnat mobaynida yaratgan qiymat tegishlicha ko‘p yoki kam bo‘ladi. Qiymatning mehnat nazariyasiga ko‘ra ijtimoiy zarur ish vaqti o‘ziga xos ijtimoiy mehnat me’yori rolini o‘ynaydi. Bu me’yor bozorda aniqlanadi va tovar ishlab chiqaruvchilar unga amal qilishlari zarur. Кeragidan ortiqcha mehnat sarflari jamiyat tomonidan e’tirof etilmaydi. Bozorda muayyan turdagi tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bolganidan amaldagi ortiqcha mehnat sarflariga hech kim haq tolamaydi. Tovar qiymatida oddiy mehnat ifodalanadi.
Oddiy mehnat deganda, maxsus tayyorgarlik talab qilmaydigan mehnat tushuniladi. U shunday boshlangich negizki, boshqa mehnat turlari malakasi jihatidan unga tenglashtiriladi. Binobarin, murakkab mehnat darajasiga kotarilgan yoki kopaytirilgan oddiy mehnat sifatida namoyon boladi. Murakkab mehnatni oddiy mehnatga tenglashtirish bozorda individual sarflarni ijtimoiy zarur sarflariga tenglashtirish bilan birga sodir boladi. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tovar xojaligi sharoitida ishlab chiqaruvchilar ortasidagi aloqalarni tartibga soluvchi, obyektiv qiymat qonunini mavjud bolishini tan oladi. Ular fikriga kora, bu qonunga binoan tovar ishlab chiqarish va ayriboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni ularning individual mehnat sarflari bilan ijtimoiy zarur mehnat sarflari ortasidagi farqqa bogliq holda tabaqalashtiradi, sarflarni kamaytirgan ishlab chiqaruvchilarni ragbatlantiradi va iqtisodiy resurslar hamda ishchi kuchining tarmoqlar va sohalar boyicha taqsimlanishini tartibga solib turadi. Masalan, eng yuqori mehnat unumdorligiga erishgan ishlab chiqaruvchilar oz tovarlarini ijtimoiy zarur sarflaridan kamroq, lekin ayrim individual sarflaridan yuqori narxlarga sotishlari va yuqori foyda olishlari mumkin. Qiymat qonuni muhim iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni bajaradi.
Bular: tovar ishlab chiqaruvchilarni tartibga solish;
mehnat unumdorligi osishini ragbatlantirish;