Mundarija! Kirish i-bob. Yalpi talab va yalpi taklifni rag'batlantirish yo'llari

Yalpi taklif egri chizig’ining keyns kesmasidagi muvozanati

Yalpi taklif o’zgarishining narxlarning va ishlab chiqarishning muvozanatli darajasiga ta’sirini 6-chizma misolida ko’rib chiqamiz. Narxdan boshqa omillar ta’sirida yalpi taklifning AS₁ dan AS₂ ga siljishi natijasida ishlab chiqarish xajmi Y₁ dan Y₂ gacha kamayadi, narxlar darajasi esa R1 dan R2 gacha ko’tariladi, ya’ni stagflyatsiya ro’y beradi.

Boshqa bir vaziyatda, masalan, narxlarga bog’liq bo’lmagan omillardan birortasi o’zgarib, yalpi taklifning o’zgarishiga olib kelsin. Ya’ni, erning narxi pasaysa, korxonalardan olinadigan soliqlar kamaysa va bular natijasida mahsulot birligiga ketgan sarf-xarajatlar qisqarsa, unda jami taklif egri chizig’i AS₁ dan AS₃ holatga siljiydi. Bunda narxlar muvozanat darajasi R1 dan R3ga qadar pasayadi va ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi Y1 dan Y3 qadar oshadi, ya’ni, iqtisodiy o’sish holati ro’y beradi.
Iste'molchilar narxlar darajasi ADi bo'lganda mahsulotlarni Y2 darajada sotib olishga tayyor turadi. AD>AS bo'lganligi tufayli iste'molchilar o'rtasidagi raqobat narxlar darajasini Re gacha suradi. Narxlar darajasining AD₁ dan AD₀ gacha. ko'tarilishi _ishlab chiqarish hajmini Y1 dan Y₀ gacha oshirishga va iste'molchilarning talabini Y2 dan Ye gacha kamaytirishga olib kelali. Va bu AD, AS to'g'ri chiziqlari e nuqtada kesishadi. Demak, AD₀ narx narxlarning muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir. yalpi talab egri chizig'i yalpi taklif egri chizig'ini Keyns kesmasida kesib o'tadi. Bunday vaziyatda narxlar darajasi hech qanday ahamiyatga ega emas. Buni tushunish uchun avvalo milliy ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini Y₀ va muvozanatli narxlar darajasini AD₀ bilan belgilaymiz.
Muvozanatli ishlab chiqarish hajmi aynan Y ekanligini isbotlash uchun Y hajmi deb hisoblaymiz. U xolda AD
Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, yalpi taklif egri chizig'ining keyns kesmasida yalpi talabning o'zgarishi ishlab chiqarish hajmining oshishi yoki kamayishiga olib keladi, narxlar darajasi esa o'zgarmaydi.
Yalpi talab egri chizig'ini AS egri chizig'ining vertikal kesmasida o'zgarsa bu ishlab chiqarish hajmiga ta'sir ko'rsatmaydi va faqat narxlar darajasi o'zgaradi, xolos. Ya'ni, bu kesmada talabning oshishi talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Yalpi taklifning bu kesmasida talabning har qanday o'zgarishi faqat narxlar darajasi o'zgarishga olib keladi. Ishlab chiqarish hajmi esa to'liq bandlik sharoitida o'zgarmay qoladi.
Oraliq va vertikal kesmalarda narxlar o'sib borishi bilan kuzatilgan yalpi talabning ko'payishi talab inflyatsiyasi mavjudligini ko'rsatadi.
Yalpi taklifning o'zgarishi muvozanat narxlar darajasiga va milliy ishlab chiqarish xajmining muvozanat darajasiga qanday ta'sir ko'rsatishini ko'rib chiqamiz. Yalpi taklif o'zgarishining narxlarning va ishlab chiqarishning muvozanatli darajasiga taʼsirini 7-chizma misolida ko'rib chiqamiz. Narxdan boshqa omillar ta'sirida yalpi taklifining dan AS2 ga siljishi natijasida ishlab chiqarish xajmi Y, dan Y₂ gacha kamayadi, narxlar darajasi esa R1 dan R2 gacha ko'tariladi, ya'ni stagflyatsiya ro'y beradi. Yalpi taklif o'zgarishining ta'siri Boshqa bir vaziyatda, masalan, narxlarga bog'liq bo'lmagan omillardan birortasi o'zgarib, yalpi taklifning o'zgarishiga olib kelsin. Ya'ni, erning narxi pasaysa, korxonalardan olinadigan soliqlar kamaysa va bular natijasida mahsulot birligiga ketgan qisqarsa unda Jami taklif egri chizig'i AS, dan AS₁holatga siljiydi. Bunda narxlar muvozanat darajasi R1 dan R3ga qadar pasayadi va ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi Y1 dan Y3 qadar oshadi, ya'ni, iqtisodiy o'sish holati ro'y beradi.
Yalpi talab (inglizcha: Aggregate-demand) iqtisodda yakunlangan mahsulotlar va xizmatlar uchun maʼlum bir paytda va narxda boʻlgan umumiy talab. Yalpi talab barcha mumkin boʻlgan narx darajalarida sotib olinadigan mahsulotlar va xizmatlar qiytmatini belgilaydi. Yalpi talab biror bir mamlakatning Yalpi ichki maxsulotga boʻlgan talabdir.
Yalpi taklif – iqtisodiyotda har qanday mumkin boʻlgan narxlar darajasida ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarishga tayyor bolgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi.
Yuqoridagi nazariy ma’lumotlarni mustahkamlash uchun real hayotdagi ko’rsatkichlar orqali masalaga yondashishga harakat qilib ko’ramiz.
Biz ushbu bog`lanishga misol qilib olib O`zbekiston Respublikasi statistik ma’lumotari orasidagi bog’lanishni o‘rganishni maqsad qildik. Zero, bunda biz quyidagi ma’lumotlarni tahlil qilish orqali mamlakatning talab va taklif holatlariga baho berishimiz mumkin:
Y-aholining iqtisodiy faollik darajasi
X₁-mehnatga layoqatli yoshdagi doimiy aholi sonining jami aholi soniga nisbatan ulushi;
X₂-bandlik darajasi;
X₃-ishsizlik darajasi;
1-jadval

№	Hududlar	Y	X1	X2	X3
1	Qoraqolpog`iston Respubliksasi 67,70		59,60	60,90	10,10
2	Andijon	75,70	57,50	68,20	9,90
3	Buxoro	74,60	58,90	67,30	9,80
4	Jizzax	75,10	57,20	67,50	10,10
5	Qashqadaryo	69,30	57,30	62,20	10,20
6	Navoiy	74,90	58,70	68,30	8,80
7	Namangan	72,60	58,20	65,50	9,70
8	Samarqand	70,70	56,70	63,70	9,90
9	Surxondaryo	71,80	57,30	64,50	10,20
10	Sirdaryo	71,90	59,50	64,60	10,20
11	Toshkent	77,60	59,60	70,30	9,40
12	Farg`ona	73,60	58,10	66,20	10,00
13	Xorazm	71,10	59,40	64,00	9,90
14	Toshkent shahar	89,50	56,10	83,30	7,00