Mundarija: Kirish I bob. Yog'och qurilmalarining turlari va ishlatilish soxalari

3. YOG‘OCH VA BINO KONSTRUKSIYALARINI
LOYIXALASH.
Binoning vazifasiga karab to‘siq konstruksiyalar issiklik saqlovchi va
saqlamaydigan qilib tayyorlanadi. Tom yopmalari joyida yo sanoat usulida
tayerlanishi mumkin. Joyida tayyorlanganda tom aloxida elementlardan (tusin,
vassatusin, taxta kalkon) yig‘iladi va ayrim xollarda tom uchun yig‘ma-kalkon
tayyorlanadi. Bunday uslub, albatta, qurilish ishlarining zamonaviy talabiga javob
bermaydi. Keyingi paytlarda sanoat usulida tayyorlangan katta o‘lchamli
to‘shamalardan foydalanish keng tarkalmokda.
To‘shamalarni joyiga o‘rnatib, maxkamlansa va choklar biriktirilsa, tayyor
tom tusig‘i xosil bo‘ladi.
Isitgich katlamsiz tom konstruksiyasi eng oddiy bo‘lib, uning tarkibiy
kismiga to‘shama, vassatusin, panjara va tom to‘sini kiradi.
Tomni yopishda o‘ramli yumshok ashyolar (mumkog‘oz) qo‘llanilsa, unda
tomning nishabligi kichik (2,5% gacha) olindi; uramli ashyoni yopishtirish qulay
bulish uchun yaxlit tushama kullanilishi talab kilinadi. Donali tom yopish ashyolari
(tulkinsimon asbest va shishaplastik buyumlar, cherepitsa, tunuka) kullanilsa, tom
nishabi katta (25% dan ortik) olinib taxta yoki chorkirradan oralari ochik asos
tayyorlanadi.
Tom asosini yig‘ma-kalkonli kilib tayyorlash ishni tezlashtiradi, bunda
mexnatning asosiy kismi ustaxonada yoki zavodda bajariladi. Yig‘ma kalkonlar
uzra bir katlam mumkog‘oz (agar tom yumshok uramli ashyodan yopilsa) avvaldan
yopishtirib qo‘yilishi mumkin. Istigichsiz tomlar uchun, odatda, yaxlit to‘shamalar
ikki katlamli: ostkisi - yuk ko‘taruvchi, ustkisi - ximoyalovchi qilib yasaladi. Bu
tadbir uramli yumshok makteriallarni tom choklari buylab yirtilishdan asraydi.
Istitgich katlamli tomlar uzining belgilangan vazifasi bo‘yicha uch talabga
javob berishi: yog‘ingarchilikdan xosil bo‘lgan namlikdan saklash, bino ichidagi
xaroratni ushlab turishni, isitgich katlamni bug‘lardan asrash kerak.
Tushamaning asosi yog‘och taxtalardan bir katlamli kilib yasalishi mumkin,
bu xolda isitgich katlam uramli ashyo choklarini yirtilishidan saklaydi.
Tushamaning isitgich katlami serg‘ovak plitalar yoki sochiluvchan
ashyolardan bo‘lishi mumkin. Bunda ximoya katlami (mumkog‘oz, pergamin,
bitum katlam) isitgich bilan tushama orasiga kuyiladi.
Tushama va panjaralar tomga ta’sir qiluvchi doimiy va vaktinchalik
yuklardan xosil bo‘luvchi eguvchi moment ta’siriga mustaxkamlik va salkilikka
tekshiriladi. Xisob sxema sifatida ikki oralikli uzuluksiz to‘sin qabul kilinadi.
Xususiy yukni tomning gorizontalp tekisligi bo‘yicha tekis taksimlangan deb
kabul kilish kulaylik beradi. Unda yukning xakikiy kiymatining tom nishab
burchagi  - ning cos ga nisbati olinadi. Ishchi oirligidan tashkil topgan yiik
yukning meoyoriy kiymati Rn=1,0 kNga, xisobiy kiymati esa R=1,2 kN ga teng.
Kiska muddatga taosir etuvchi shamol yuki, asosiy yukka teskari yunalishda
bulganligi uchun tushamani xisoblashda kupincha eotiborga olinmaydi.

3.1-rasm. Tushamalar xisob sxemasi:
a-tekis yoyilgan yukdan, b-tuplanma yukdan, v-zurikishlar sxemasi; 1-
yuklarning birinchi yimasi, 2-yuklarning ikkinchi yimasi, 3-tushamaning kirkilgan
taxtasi; 4-tushamaning ishchi taxtasi

To‘shamaga ta’sir etuvchi qiya yuklar, xisob jarayonida tom tekisligi va unga

tik bo‘lgan tekislikdagi tashkil etuvchilarga ajratiladi. U xolda yuklarning birinchi
yig‘masi

xisobiy kiymatlaridan xosil bo‘lgan egilish kuchlanishi, ashyoning oshirilgan
(15%) xisobiy karshiligi bilan taqqoslanadi.
To‘shama buzilishining tomning umumiy buzilishiga ta’siri extimolligi
kamligi uchun xisob karshiligi 1,15 koeffitsient orkali 15% ga oshirib olinadi.
YUklarning meyoriy qiymatlaridan aniklangan salkilik oralikning 1/150
qismiga teng chegaraviy salkilik bilan taqqoslanadi. YUklanishning ikkinchi
yig‘masi-tushama xususiy ogirligi va ishchining anjomlari bilan og‘irligi,
gx=gcos
2
; gy=gcos sin; Rk=Rcos-dan xosil bo‘lgan egilish kuchlanishi
yanada kattarok qarshilik Re=13∙1,15∙1,2=18 MPa bilan taqqoslanadi. Odam
og‘irligining qiska muddatli ta’sirini xisobga olgan xolda, qo‘shimcha 1,2
koeffitsient kiritiladi.