Mundarija: Kirish I bobZamonaviy tarbiyachining kasbiy kompetentligi

II.Bob. Tarbiyachining kasbiy mahorati va kompetentligi qo'yiladigan talablar va uning rivojlantiruvchi omillari
2.1 Maktabgacha ta‘lim tashkiloti pedagog kadrlarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish orqali metodik ishlar samaradorligini oshirish
“Kasbiy kompetentsiya” tushunchasining mohiyatini tahlil qilish, uni o‘qituvchining (o‘qituvchining) kasbiy faoliyatni samarali amalga oshirish va maktabgacha ta’lim tizimida shaxsni rivojlantirish bilan bog‘liq maqsadlarga erishish qobiliyatini aks ettiradigan bilim, tajriba va kasbiy ahamiyatga ega shaxsiy fazilatlar integratsiyasi sifatida taqdim etishga imkon beradi. Va bu kasbiy faoliyat sub’ekti ma’lum darajadagi professionallikka erishgan taqdirda mumkin. Psixologiya va akmeologiyadagi kasbiylik – bu kasbiy faoliyat vazifalarini bajarishga tayyorlikning yuqori darajasi, mehnat predmetining sifat xarakteristikasi, yuqori kasbiy malakalar va malakalarni, turli xil samarali kasbiy mahorat va ko‘nikmalarni aks ettiruvchi, shu jumladan ijodiy echimlar, zamonaviy algoritm va yechimlarga egalik qobiliyatlarini aks ettiradi. Yuqori va barqaror mahsuldorlikka ega faoliyatni amalga oshirishga imkon beradigan professional vazifalar.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kompetentsiyalar “bu shaxsning kutilgan va o‘lchovli yutuqlari bo‘lib, u o‘quv jarayoni tugagandan so‘ng shaxs nima qila olishini belgilaydi; mutaxassisning ma’lum bir professional sohadagi muvaffaqiyatli faoliyati uchun uning barcha salohiyatidan (bilim, ko‘nikma, tajriba va shaxsiy fazilatlar) foydalanishga tayyorligini belgilaydigan umumlashtirilgan xususiyat ». Yuqoridagi ta’riflarga asoslanib, “kasbiy kompetentsiya” tushunchasining muhim mazmunini taqdim etish mumkin, bu akmeologiyada o‘zining rivojlanish psixologiyasi bo‘limida inson kasbiy mahoratining quyi tizimlarining asosiy kognitiv komponenti sifatida qaraladi va kasbiy faoliyatni yuqori mahsuldorlik bilan amalga oshirish. Kasbiy vakolatlarning tarkibi va mazmuni asosan kasbiy faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlari, uning ayrim turlariga mansubligi bilan belgilanadi.
Shu bilan birga, shaxsning kasbiy mahorati ham ajralib turadi, bu shuningdek mehnat predmetining yuqori darajadagi kasbiy muhim yoki shaxsiy va ishbilarmonlik fazilatlarini, kasbiy mahoratini, ijodkorligini, intilishning yetarli darajasini, shaxsning progressiv rivojlanishiga qaratilgan motivatsion sohasini va qiymat yo‘nalishlarini aks ettiruvchi sifat ko‘rsatkichi sifatida tushuniladi.
Jahon miqyosida pedagogik tajriba va ilmiy tadqiqotlarni tahlil qilish natijasida inson hayoti davomida egallaydigan barcha ma’lumotining 70%ini besh yoshgacha bo‘lgan davrda olib ulgurishi o‘z isbotini topgan. Darhaqiqat, bu davr mobaynida bola dunyoni idrok qilishni boshlaydi, fikrlaydi, atrof- olam bilan tanishadi, umri davomida oladigan bilimlarga zamin tayyorlaydi. Yurtimiz kelajagi hisoblangan yosh avlodni barkamol shaxs sifatida tarbiyalashda maktabgacha ta’lim tashkilotlari va maktabgacha ta’lim tashkilotlari mutaxassislarining o‘rni beqiyosdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida faoliyat olib boruvchi bo‘lajak mutaxassislarda kreativ kompetentligini rivojlantirish metodikasini integrativ yondashuv asosida takomillashtirish bo‘lajak mutaxassislarning har qanaqa jarayonda o‘zining ijodiy va kreativ qobilyatlarini namoyon qilishida foydali va kerakli jihatlarini ko‘rsatadi. O‘sib kelayotgan yosh avlodni yangi zamon talablariga to‘laqonli javob bera oladigan, har qanaqa vaziyatga kreativ yondasha oladigan, dunyoni yangicha qarashlar bilan anglaydigan kreativ qobilyatlarini rivojlantirish, ularda kreativ fiklash va tafakkurni shakllantirish eng avvalo maktabgacha ta’lim tashkilotlarida faoliyat olib boruvchi pedagog, mutaxassislardan kasbiy faoliyatlarida kreativ kompetentlikni talab etmoqda. Barkamol shaxsni voyaga yetkazishda roli beqiyos sanaladigan maktabgacha ta’lim tashkiloti bo‘lajak tarbiyachilari hamda mutaxassislarini kreativ kompetentligini rivojlantirish eng avvalo oliy ta’lim muassasasi pedagoglarining zimmasidadir. Ma’lumotlarga qaraganda (yoshlar psixologiyasiga ko‘ra) olti yoshgacha bo‘lgan bolalar 40% iste’dod potentsialiga ega ekanlar. Bolalar eng kichik yoshdanoq ijodkorlik, yaratuvchanlikkajuda moyil bo‘lar ekanlar. Shunday ekan, ayni shu davr bolalarda kreativ qobilyatlarini shakllantirishning ayni vaqtidir. Buning uchun albatta maktabgacha ta’lim tashkilotidagi mutaxassislarning o‘zida kreativ sifat va kreativ kompetentlik shakllangan bo‘lishi kerak. Hozirgi zamon ta’lim jarayoniga Oliy ta’lim muassasasida taxsil oluvchi bo‘lajak tarbiyachilarni o‘qitishda “Kreativ Pedagogika asoslari” fanining qo‘shilgani talabalarning kelajakdagi kasbiy faoliyatlarida zarur bo‘lguvchi kreativ kompetentligini rivojlantirilishi ta’lim jarayonini samarali va sifatli tashkil etishda xizmat qiluvchi omil bo‘ladi desak, adashmaymiz.⁵
Maktabgacha ta’lim konsepsiyasiga binoan maktabgacha ta’limning ustuvor vazifalari quyidagilardan iborat: bolaning shaxsiy rivojlanishi, uning hissiy farovonligi haqida g‘amxo‘rlik qilish, tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish, bolalarning boshqa odamlar bilan hamkorlik qilish qobiliyatini shakllantirish. Ushbu vazifalar shaxsni rivojlantirishning o‘ziga xos o‘ziga xos qimmatli davri sifatida maktabgacha yoshg bo‘lgan munosabat bilan belgilanadi. Maktabgacha taraqqiyot davrining qiymati va uning keyingi barcha inson hayoti uchun doimiy ahamiyati maktabgacha tarbiyachilarga alohida mas’uliyat yuklaydi. Maktabgacha tarbiya muassasalari oldida turgan asosiy vazifalarni hal qilish, maktabgacha ta’limning muqobil dasturlarining yangi maqsadlari va mazmuni bolaga nisbatan manipulyativ yondashuvni, u bilan o‘zaro munosabatlarning tarbiyaviy va intizomiy modelini inkor etib, kattalar va bolalar o‘rtasidagi yangi munosabatlarni kutmoqda. Biroq, kelajakdagi o‘qituvchilarni o‘qitish jarayonida hozirgi paytda ko‘plab ta’lim muassasalarida o‘qituvchilar faqat maxsus bilimlarga ega bo‘lishadi; ular ko‘nikma va ko‘nikmalarni egallaydilar.
Maktabgacha tarbiyachilarning kasbiy vakolatlarini shakllantirishning mumkin bo‘lgan usullari, usullari haqida yaxlit ko‘rinish uchun biz asosiy tushunchalarni ko‘rib chiqamiz: kompetensiya, kompetensiya, kasbiy kompetentsiya.
“Barkamollik” hodisa sifatida etarli miqdordagi tadqiqotlarga qaramay, bugungi kunda ham aniq ta’rifga ega emas va har tomonlama tahlil qilinmagan. Ko‘pincha ilmiy adabiyotlarda ushbu pedagogik faoliyat kontseptsiyasi pedagogik jarayonning ichki harakatlantiruvchi kuchlarini faollashtirish sharoitida va ko‘pincha ilmiy kategoriya emas, balki majoziy metafora rolida qo‘llaniladi.
Ko‘pgina tadqiqotchilar uchun mutaxassisning vakolati, avvalambor, funktsional vazifalarni samarali bajarishda namoyon bo‘ladi. Ammo kompetentlik shu tarzda ham tushuniladi: atrofdagi dunyoni anglash o‘lchovi va u bilan o‘zaro ta’sirning yetarliligi; faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishga imkon beradigan bilim, ko‘nikma va malakalar to‘plami; sub’ektning ijtimoiy va amaliy tajribasini shakllantirishning ma’lum bir darajasi; shaxsning o‘z qobiliyatlari va mavqei doirasida jamiyatda muvaffaqiyatli ishlashiga imkon beradigan faoliyatning ijtimoiy va individual shakllariga tayyorgarlik darajasi; professional xususiyatlar to‘plami, ya’ni. Ish talablarini ma’lum darajada amalga oshirish qobiliyati va boshqalar
Maktabgacha tarbiyachi bolalarni kognitiv rivojlanishiga imkon beradigan quyidagi ijtimoiy va kasbiy kompetentsiyalarga ega bo‘lishi kerak:
1. Ijtimoiy vakolatlarga jismoniy shaxslar o‘rtasida ma’lumot almashish, ularning qiziqishlari va ehtiyojlarini bayon qilish, boshqa odamlarga nisbatan bag‘rikenglikning namoyon bo‘lishi va ularning fikrlari, jamoada ishlash qobiliyati va hissiy barqarorlikka ega bo‘lgan boshqa odamlarga turli xil yordam berish qobiliyati kiradi;
2. Kognitiv kompetentsiyalar ma’lumotni mustaqil ravishda qayta ishlash va tuzilishida, yangi axborot manbalarini izlashda, o‘qish yoki ishlashga konsentratsiya qilishda, olingan bilim va ko‘nikmalardan foydalanish qobiliyatida namoyon bo‘ladi.
3. Operatsion kompetensiyalar – maqsad va ish tartibini belgilash, noaniqlik va noaniqlikka qarshi turish qobiliyati, qaror qabul qilish va amalga oshirish qobiliyati, ish natijalarini sarhisob qilish, ish vaqt jadvalini aniqlash;
4. Maxsus kompetentsiyalarga muammoni hal qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, kasbiy faoliyatda faol bo‘lish, yangi vaziyatlarga moslashish, rejalarni baholash va tuzatish, xatolarni aniqlash va ularni yo‘q qilishning etarli usullarini rejalashtirish usullari kiradi.
Demak, kasbiy kompetentsiyalar pedagogik jarayonga kompetentsiyaviy yondashuvni joriy etish uchun asos bo‘lib, maktabgacha tarbiyachiga bilim, ko‘nikma va malakalarni innovatsion faoliyatni amalga oshirishda va zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan amaliyotda foydalanishda yordam beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisi ommaviy zamonaviy pedagogik kasblardan biridir. U 17-18 asrlarda paydo bo‘lgan. Zamonaviy ma’noda, o‘qituvchi – bu hayotning holati va boshqa shaxsning rivojlanishi uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olgan holda tarbiyani amalga oshiradigan shaxs.
O‘qituvchi quyidagilarga ega bo‘lishi kerak: xayrixoh, samimiy, do‘stona, xushmuomala, hazil tuyg‘usi, sabr-toqatli bo‘lishi, bolalar bilan munosabatlarni o‘rnatishi, nizolarning oldini olish va ularni hal qilishi, o‘z-o‘zini tarbiyalash orqali o‘z bilimlarini to‘ldirishi, maktabgacha tarbiya va ta’lim usulini bilishi kerak. Faoliyatlarni samarali bajarish uchun odam diqqatli, mas’uliyatli, sezgir, sabrtoqatli bo‘lishi, bolalar bilan ishlashga moyilligini ko‘rsatishi kerak. O‘qituvchi doimiy va katta e’tiborga ega bo‘lishi kerak. Shuningdek, tarbiyachi aqliy faoliyatning xususiyatiga ega bo‘lishi kerak: og‘zaki-mantiqiy xotira, faoliyat maqsadlari xususiyati: beixtiyor xotira, materialning saqlanish muddatiga ko‘ra: qisqa muddatli xotira. Stressga chidamlilik, o‘z xatti-harakatlarini va his-tuyg‘ularini boshqarish qobiliyati, kuchli asab tizimi zarur: tarbiyachining ishi jismoniy kuch bilan kuchaymasa ham, doimiy psixo-emotsional stress sharoitida davom etadi.
Maktabgacha ta‘lim hayoti kichik pedagogik jarayon bo‘lib, turli xil pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu esa pedagogdan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab qiladi. Har bir pedagog-tarbiyachi :
- pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon;milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni, barkamol;
- O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan, vatanparvarlik burchini to‘g‘ri anglagan, e‘tiqodli fuqaro;
ixtisosga doir bilimlarni, psixologik, pedagogik bilim va mahoratni, shuningdek nazariy ilmlarni muqammal egallagan;
- pedagoglik kasbini va bolalarni yaxshi ko‘radigan, har bir bola ulg‘ayib, yaxshi inson bo‘lishiga chin ko‘ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga ko‘maklashadigan;
- erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo‘lmog‘i darkor.
Davlatimizning maktabgacha ta‘lim tizimiga qo‘yayotgan vazifalarni bajarish ko‘p jihatdan pedagog-tarbiyachiga bog‘liq. Hozirgi kunda ta‘lim- tarbiyadan ko‘zda tutilayotgan maqsadlar:
- tarbiyalanuvchilarning xilma-xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e‘tiqodli, mehnatsevar, erkin fikrli, ongli barkamol inson qilib o‘stirish pedagogtarbiyachilar zimmasiga yuklatilgan pedagogik mahoratning nazariymetodologik asoslari bilan qurollantirish;
- pedagogik mahoratning pedagogik texnika, pedagogik muloqot, pedagogik nazokat, pedagogik qobiliyat kabi tarkibiy qismlari haqidagi malakalarni yechish; pedagogik mahoratni mustaqil shakllantirish ko‘nikmalarini hosil qilish;
- egallangan pedagogik-psixologik bilimlar asosida shaxsiy pedagogik mahoratni yaratish malakalarini hosil qilishdan iborat.
Avvalo tarbiyachining kasbiy mahoratiga ta‘rif beraylik. tarbiyachining kasbiy mahorat - bu ma‘lum shaxsiy (bolalarni sevishi, mehribonligi, hayrixohligi va h.k) va kasbiy (bilimdonligi, javobgarlikni his qilishi, ijodkorligi eruditsiyasi va h.k.) fazilatlarining yig‘indisi hisoblanib, u pedagogik-psixologik, usuliy tayyorgarligida, bolalarni tarbiyalashning optimal yo‘llarini izlab topishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun tarbiyachining kasbiy mahorat, bilimdonligi, zukkoligi, ijodkorligi bilan birga shaxsiy sifatlarni ham takomillashtirishni ham taqozo qiladi.
Murabbiy faoliyat mahoratini qanday fazilatlar belgilaydi? Mohir pedagog avvalo mafkuraviy tayyorgarlikka ega bo‘lishi lozim. Bu deganimiz milliy qadriyatlar, urfodatlar, an‘analarni bo‘lishi va ularni bolalar ongiga yetkazib, tarbiyalanuvchilarni otabobolarimiz yaratgan boy merosga hurmatini tarbiyalay olishi kerak. Buning uchun avvalo murabbiyning o‘zi milliy qadriyatlarning mohiyat mazmunini chuqur anglashi, ularga hurmat, e‘tiqodi bo‘lishi darkor.
Ijtimoiy hayot qonunlarini aniq tushunish, milliy-ahloqiy qadriyat, mafkura mazmunini anglash tarbiyalanuvchilarda bobolar, ajdodlar ruhiga hurmatni, ilmiy dunyoqarash asoslarini tarbiyalash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Faoliyatlar kishini o‘ziga duch kelgan hodisalarni tahlil qilish va umumlashtirish tajribasi bilan boyitiladi. Pedagogik malaka bu egallangan bilim va ko‘nikmalarni faoliyatning ma‘lum turini egallab olish, yaxshi bajara olish qobiliyatidir. Bu fahmfarosat va bilimlarning chinakam ilmiyligi, tarbiyadagi qiyinchiliklarning engishga qodir bo‘lgan nufuzli rahbarlik bolalarqalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo‘lgan bola shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondashish, donolik va ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo‘lgan qobiliyat mujassamdir. Shuni alohida qayd qilib o‘tmoq zarurki, pedagoglik kasbi murakkab va ma‘suliyatli kasbdir. Ushbu kasbning sharafliligi va murakkabligi shu bilan belgilanadiki, u doimo ongning yagona sohibi bo‘lgan inson bilan muloqotda bo‘ladi. Ongli va tirik jonzot esa aqliy, ruhiy, hamda jismoniy jihatdan doimo rivojlanishda bo‘ladi. Shuning uchun, ham doimo muloqotda bo‘lganda, unga ta‘sir ko‘rsatish uchun muntazam ravishda psixologiya, tarbiya nazariyasi kabi fanlarni mukammal o‘rganib, o‘z kasbiy mahorati ustida muttasil ish olib borishi kerak. Bu tarbiyachilarda pedagogik – psixologik va metodik tayyorgarlikni ta‘minlaydi. Pedagogik mahorat - pedagogik jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon esa kasbiy va shaxsiy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yib, bo‘lajak mutaxassisni mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob beradigan mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qiladi. Suning uchun pedagog shaxsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo‘lishi lozim. Pedagogning shaxsiy fazilatlari sirasiga iymon–e‘tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi, odob–axloqi, fuqarolik burchlarini hi qilishi, ma‘naviyati, dilkashligi talabchanligi qat‘iyligi va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi va hokazolar kiradi Bular pedagoglarda kasbiy xususiyatlarni o‘zida tarbiyalab borishga ko‘maklashadi.⁸
Yuqorida qayd etib o‘tilgan va pedagogik mahoratga berilgan ta‘rif, hamda - tarbiyachining professiogrammasi xususiyatlari va pedagoglarga qo‘yiladigan ijtimoiy– iqtisodiy, siyosiy-madaniy talablardan keli chiqib pedagogika nazariyasi pedagogik mahoratni quyidagi asosiy komponent (tarkibiy qism)lardan iborat bo‘lishi lozimligini ifodalaydi:
- pedagogik muomala;
- pedagogik texnika;
- pedagogik qobiliyat;
- pedagogik madaniyat;
- - pedagogik nazokat;
- pedagogik ijod.
Bularning barchasi xususiy mohiyat-mazmun kasb etsada, ular yaxlit holdatarbiyachi (pedagog)ning kasbiy malakalarining mazmunini ifodalaydi.Zero, pedagogik texnika–o‘qitish, ta‘sir ko‘rsatish, ta‘lim tarbiya oluvchilarga o‘z his-tuyg‘ulari, bilimlari, axloqiy fazilatlarini o‘zatish texnologiyasini ifodalasa, pedagogik muomala– kasbiy faolligining bir ko‘rinishi bo‘lib, ta‘lim-tarbiyada shu jarayon ishtirokchilarining o‘zaro ta‘sir va hamkorligini aks ettiradi.
Pedagogik mahorat tizimida pedagogik nazokat (takt)–pedagogning pedagogik maqsadga muvofiq, foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me‘yori va ta‘sir vositasining chegarasi sifatida xarakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan tarkibiy qismlari pedagogning kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari yetaklaydi va tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib topishiga yordam beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustozi bo‘lish uchun faqatgina ularga tayanib, ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun muntazam ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash, pedagogik ish tutish lozim bo‘ladi. Bu deganimiz, o‘z faoliyatini pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir bog‘lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil qilishi va yangi ta‘lim-tarbiyaga doir g‘oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi. Asosiy pedagogik-psixologik muammolarni topa olish ularni hal etishning eng qulay yo‘llarini topish ustida o‘ylash ham kerak Pedagogning kasbiy pedagogik tayyorgarligi shartli ravishda quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi:
1) pedagogning shaxsiy fazilatlar bo‘yicha tayyorgarligi;
2) pedagogning ruhiy - psixologik tayyorgarligi;
3) pedagogning ijtimoiy-pedagogik va ilmiy-nazariy jihatdan tayyorgarligi;
4) pedagogning maxsus va ixtisoslikka oid uslubiy bilimlarni egallab borishi.
Mashg‘ulotlarni puxta o‘tkazishda esa quyidagi asosiy shart – sharoitlar bo‘lmog‘i muhimdir:
- tarbiyachi bolalarni ilmiy psixologik pedagogik taraqqiyoti xususiyatlarining asoslarini qonuniyatlarini bilish.
- bolalarni matematik tasavvurlariga uning taraqqiyotidagi
ilmiy sistemani bilish.
- har bir yosh guruhidagi elementar matematika tasavvurlarini o‘rgatish dasturini ya‘ni ish mazmunini bilish.
- bolalarni o‘rgatish metodik usullarini egallash, ya‘ni ishni qanday olib borish.
- o‘rgatish dastur materialini egallash faqat maxsus mashg‘ulotdagina amalga oshirilishini bilish.
- har bir mashg‘ulotda son-sanoq faoliyati bilan birgalikda boshqa matematik tushunchalari:
- kattalik, shakl, tevarak atrof, vaqt tushunchasini rejalashtirishni bilish.
- mashg‘ulotlar didaktik prinsip asosida tuzilishini bilish.
- mashg‘ulotlarda turli analizatorlardan keng foydalanish.
- ko‘rgazmali materiallardan keng foydalanish eng asosiy shart sharoitlardan biri ekanligini bilish har bir bolaning tarqatiluvchi material ishlashi vahar bir mashg‘ulotning asosiy sharti ekanligini bilish kerak.