Mundarija kirish qismi. Asosiy qism. Jaloliddin Manguberdi Vatan Qaxramoni. Jaloliddin Manguberdi jasur sarkarda. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlari. Jaloliddin Manguberdi faoliyatini o’rganish ahamiyati

MUNDARIJA

1. 
   Kirish qismi.
   
2. 
   Asosiy qism.
   1. Jaloliddin Manguberdi Vatan Qaxramoni.
   2. Jaloliddin Manguberdi jasur sarkarda .
   

3. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlari.
4. Jaloliddin Manguberdi faoliyatini o’rganish ahamiyati.

3. 
   Xulosa
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar.
   

ADABIYOTLAR

1. 
   “Sulton Jalodiin Manguberdi” Hamdam Sodiqov. T:2009 “ART FLEX”
   
2. 
   “Chingizxon tan bergan sarkarda” A.Muhamedjonov T:2019 “Sharq”
   
3. 
   “Turkon xotunning kibri” M. Yo’ldosheva T;2020 “Cho’lpon”
   
4. 
   “Intiqomni engan qalb” H.Qudratillaev T: 2020 “Sharq”
   
5. 
   “Musulmonlar Sultoni” N.Mallaev T:2018 “Sharq”
   
6. 
   “Sulton Jalodiin” M. Yo’ldosheva T;2021 “Cho’lpon”
   

JALOLIDDIN MANGUBERDI VATAN QAHRAMONI
qobiliyatlarini namoyish etgan (qadimgi Irg‘is daryosi bo‘yidagi
jang).
Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ul qo‘shinlari Movarounnahrga bostirib kirib birin-ketin shaharlarni egallab, Samarqandga yaqinlashganlarida xorazmshoh Muhammad Kaspiy dengizi bo‘yida joylashgan Obeskun shahri yaqinidagi Jaloliddin Manguberdi (1198-1231) – buyuk xorazmshohlar davlatining so‘ngi vakili, xorazmshoh Alouddin Muhammadning to‘ng‘ich farzandi, o‘zining hayot tarzi, mustaqillik uchun fidokorona kurashi, ajoyib sarkardalik faoliyati, shaxsiy jasorati, vatanga muhabbati bilan tarixdan munosib o‘rin olgan davlat arbobi.
Xorazmshohlar sulolasining eng mashhur vakili Jaloliddin ham o‘n bir yil davomida mo‘g‘ullarning g‘arbiy o‘lkalarga bostirib kirishlariga to‘siq bo‘lib turdi. G‘anim oldida bosh egmadi, tiz cho‘kmadi, Vatan deya halok bo‘ldi. Uning mo‘g‘ullar istilosiga qarshi olib borgan qahramonona kurashi o‘sha davr tarixchilari asarlarida qayd etilgan. Ibn al-Asirning “Al-komil fi-t-tarix” (1230 yili yozilgan), SHihobuddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mangburni” va “Nafsatul masdur” (1234 yili yozilgan), Alouddin Atomalik Juvayniyning “Tarixi jahongushoy” (1260 yili yozilgan), Rashididdin Fazlullohning “Jome’ut tavorix” (1302–1311) asarlari shular jumlasidandir. Vatan, yurt, ona tuproq bu erda yashagan buyuk ajdodlarimiz nomi bilan, yaqinlarimizning borligi bilan muqaddas va qadrlidir. Vatan ostonadan boshlanadi va bu ostona sajdagoh kabi muqaddasdir. Chunki unda bizni dunyoga keltirgan buyuk insonlar, ota va onamiz, qondoshlarimiz yashaydi. Har bir xalqning nomi buyuk farzandlari faoliyati, allomalar xizmati, jasur sarkarda va qahramonlar jasorati ila mangu yashagusidir. Xalqimiz nomini yuksakka ko‘targan milliy qahramonlaridan biri Jaloliddin Manguberdidir. Jaloliddin Manguberdi parokandalikka yuz tutgan elni birlashtirib, er yuzini dahshatga solgan Chingizxon bosqiniga qarshi mardona kurashi va jasoratida O‘zbekiston, erksevar xalqimizning ma’naviy qiyofasi o‘z aksini topgan. Jaloliddin Manguberdi o‘z davrida dunyo bo‘ylab dovruq taratib, bugungi kungacha uning mashhurligi saqlanib kelmoqda.
Shihobuddin Muhammad an-Nasaviy “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mangburni” nomli asarida Jaloliddin Manguberdini quyidagicha tasvirlaydi: “U bug‘doyrang, o‘rta bo‘yli, turkiy qiyofali va turkiyda gapiradigan odam edi. SHu bilan birga forsiyda ham so‘zlasha olardi. Uning mardligi, jasurligiga kelsak, yuqorida hikoya qilganim janglardagi faoliyatini eslab o‘tish kifoya qiladi. U sherlar orasida eng zo‘r sher edi, qo‘rqmas chavandoz, lashkarlar orasida eng botir edi. U yuvosh, muloyim odam edi, jahldor emasdi. U nihoyatda jiddiy edi, kulmasdi, faqat jilmayib qo‘yardi, kam gapirardi. U haqgo‘ylikni, adolatni ulug‘lardi, ammo u yashagan davrdagi g‘alayonlar, alg‘ov-dalg‘ovlar fe’l-atvorini o‘zgartirdi. U qo‘l ostidagi odamlarning og‘ir hayotini engilashtirishni xohlardi, ammo u yashagan davr qonunlari uni zulm qilishga majbur etardi”.
Alouddin Muhammad va uning turkman kanizagi Oychechakdan 1198 yili tug‘ilgan Jaloliddin 1215 yilda G‘azna, Bomiyon, G‘ur, Bust, Takinobod, Zamindovar, SHimoliy Hindiston erlariga hokim va taxt vorisi etib tayinlangan. Momosi Turkon xotun va qipchoq amirlarining noroziligi sababli ukasi Qutbiddin O‘zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etildi.
Janglarda otasi yonida qatnashib, mardlik va jasurlik hamda sarkardalik qobiliyatini yoshlikdan namoyon qila oldi. Mo‘g‘ullar bosqini sababli mamlakat parokandalikka uchragan bir paytda Alouddin Muhammad farzandlarini 1220 yili to‘plab, o‘limi oldidan Jaloliddin Manguberdini Xorazm hukmdori deb e’lon qildi. Urganch mudofaasi uchun etib kelgan Jaloliddin bu erda Tukon xotunning akasi Xumor teginning sulton deb e’lon qilinganligini va unga suiqasd uyushtirilayotganini sezib, uch yuzta suvoriysi bilan Urganchni tark etib, Xuroson tomonga qarab yo‘lga chiqadi. Nishopur yaqinida o‘zidan ikki barobar ko‘proq bo‘lgan dushman qo‘shinini engib, shaharga kiradi. Bu erda qo‘shin to‘plab Kandahorni qamal qilib turgan mo‘g‘ullar ustiga yurish qilib, ularni tor-mor etadi. 1221 yilda G‘aznaga etib kelgan Jaloliddinga oldin qo‘shilgan qaynatasi, Hirot voliysi Aminalmulkdan tashqari halaj qabilasi boshlig‘i Sayfiddin Ig‘roq, Balx voliysi A’zam malik, afg‘onlar sardori Muzaffar malik, qorluqlar boshlig‘i Hasan qorluq o‘z askarlari bilan qo‘shildilar.Va Valiyon qal’asini qamal qilayotgan ko‘psonli mo‘g‘ullar ustidan birinchi katta g‘alabani qo‘lga kiritdi. Bu xabarni eshitgan CHingizxon SHiki Xutuhu boshliq 45 000 qo‘shinini Jaloliddinga qarshi jo‘natadi. G‘azna yaqinidagi Parvon dashtida bo‘lgan bu jangda Jaloliddin porloq g‘alabani qo‘lga kiritgan. Lekin o‘lja ustidagi janjal sabab Aminalmulkdan boshqa sarkardalar Jaloliddinni tark etishadi. Bu vaziyatdan xabar topgan CHingizxonning shaxsan o‘zi Jaloliddinga qarshi otlanadi. 1221 yil 25 noyabrda Sind daryosi bo‘yidagi mash’um jangda jasorat va shijoat bilan kurashgan Jaloliddin mag‘lub bo‘lsa ham dushmani CHingizxon e’tiboriga sazovor bo‘ldi.
1224 yilgacha shimoliy Hindiston hududida davlatni mustahkamlash uchun olib borgan kurashlari mo‘g‘ullarning Hindistonga yo‘lini berkitib turdi. Lekin mahalliy hokimlarning o‘rinsiz qarshiliklari Jaloliddinning Iroqqa yuz tutishiga sabab bo‘ldi. Bu erda Kirmon, Isfahon hokimlari va ukasi G‘iyosiddin Pirshoh amirlari Jaloliddin hokimiyatini tan oldilar.
1225–1230-yillarda Jaloliddin Ozarbayjon, Gruziya, Iroq hududlaridagi mahalliy hokimlarni bo‘ysundirib, bu hududga bostirib kirgan mo‘g‘ul bosqinchilari qo‘shinlarini bir necha bor (1227–1228-30) tor-mor etdi. Mahalliy kuchlarni birlashtirib, mo‘g‘ullarga qarshi kurashni maqsad qilgan Jaloliddin bunga erisha olmadi. Aksincha, Ko‘niya sultoni Alovuddin Kayqubod muholif kuchlarni Jaloliddinga qarshi birlashtirdi. Bu holat Jaloliddinning ikkita dushman orasida qolishiga olib keldi. Ahillik va birlikning yo‘qligi, aldov va xoinliklar chet el bosqinchilariga qarshi ozodlik bayrog‘ini yuksakka ko‘targan Jaloliddin Manguberdining tinkasini quritdi va uni halokatga olib keldi. 1231 yilda Kurdiston tog‘larida Jaloliddin fojeali ravishda halok bo‘ldi.
Yuqorida qayd etganimiz va boshqa tarixiy manbalarda Jaloliddin Manguberdi jasur, harbiy mahorati yuksak sarkarda, qiyinchiliklardan qo‘rqmaydigan, zamondosh do‘stlarning mehr-muhabbatini qozongan, dushmanlari esa uning mardi maydonligini tan olgan, ozodlik, erk, mustaqillik uchun tolmas kurashchi sifatida ta’riflanadi. Uning bu xususiyatlaridan yosh avlodimiz o‘rnak olsa arziydi. Ya’ni, O‘zbekiston prezidenti Islom Karimov aytganidek, Manguberdining o‘lmas ibrati bugungi kunda yurtimizning tinchligi, xalqimizning omonligi, sarhadlarimiz daxlsizligini ko‘z qorachig‘idek asrab kelayotgan dovyurak askarlarimiz, el-yurt posbonlari, jasur o‘g‘lonlarimiz shijoatida namoyon bo‘ladi. Umid qilamizki, bizning buyuk ajdodlarimizga bo‘lgan hurmat-ehtiromimizdan, ozod va obod Vatan, farovon jamiyat qurish borasidagi bunyodkorlik ishlarimizda u muborak zotning ham ruhi poki shod bo‘lg‘ay. Jaloliddin Manguberdining o‘lmas nomi, qahramonligi, sha’n-shavkati millatimizning faxru iftixori sifatida avlodlardan avlodlarga o‘tib boraveradi… Sulton Jaloliddinning bizga qoldirgan yana bir da’vati shuki, u barchamizni ona yurtimizning beg‘ubor osmonini va osuda hayotini qadrlashga, o‘sib kelayotgan, ertaga bizning o‘rnimizni egallaydigan, dunyoda hech kimdan kam bo‘lmagan farzandlarimizning kelajagini, baxt-saodatini himoyalashga, yorug‘ istiqbolga intilib yashashga chorlaydi.
1999 yil noyabrida yurtimizda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi keng nishonlandi va Xorazmda xalqimizning bu qahramon farzandiga ulug‘vor haykal o‘rnatildi va bu ulug‘vor haykal timsolida mard va jasur sarkarda, zo‘r iroda, beqiyos matonat sohibi bo‘lgan buyuk insonning so‘nmas shijoati mujassam topgan… Bu yurt tengsiz allomalar, aziz-avliyolar, podshohu sarkardalar, botir va pahlavonlarni ko‘p ko‘rgan. Ular orasida milliy qahramonimiz Jaloliddin Manguberdining betakror nomi yulduzdek charaqlab turadi. Sulton Jaloliddin siymosi nafaqat Xorazm, balki butun O‘zbekistonning faxru g‘ururidir. U bizning ozodligimizga, istiqlolimizga tajovuz qilmoqchi bo‘lgan har qanday yovuz kuchga qarshi tik turib kurashishga, mardona zarba berishga qodirligimizning tasdig‘i va timsolidir Xorazmshohlar davlatining so‘nggi hukmdori, mohir sarkarda. Anushteginiylardan. Xorazmshohlardan Muhammadning katta o‘g‘li. Onasi – Oychechak turkman kanizaklaridan bo‘lgan. Jaloliddin burnida holi (mank) bo‘lgani uchun Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda o‘zgarib “Manguberdi” nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan. Jaloliddin voyaga yetgach, otasi uni G‘azna, Bomiyon, G‘ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha bo‘lgan yerlarda hokim va taxt vorisi etib tayinlangan (1215). Biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat`iy noroziligi sababli Qutbiddin O‘zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etilgan. Jaloliddin otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib, o‘zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik Ashur ada orolidan panoh topgan. Og‘ir bemor bo‘lgan Muhammad o‘g‘illarini yoniga chorlab, so‘nggi damda Jaloliddinni o‘z o‘rniga xorazmshoh etib tayinlagan. Jaloliddin Manguberdi ukalari Oqshoh va Qutbiddin O‘zloqshohlar bilan birga Urganch mudofaasiga oshiqadi. Lekin Urganchdagi qipchoq amirlari Turkon xotunning akasi Xumorteginni sulton deb e`lon qilib, Jaloliddin Manguberdiga qarshi suiqasd uyushtirmoqchi bo‘ldilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin Manguberdi Temur Malik boshchiligidagi 300 kishilik suvoriylar bilan o‘z vatani – Xorazmni tashlab Xurosonga ketishga majbur bo‘ladi. Niso shahri yaqinida uni 700 nafar mo‘g‘ul suvoriysi kutardi. Jaloliddin Manguberdi shiddatli jangdan so‘ng ularni tor-mor keltirib, Nishopurga keldi. Bu yerdan u barcha viloyat hokimlariga qarshi birlashishga da`vat etdi, bir oydan so‘ng G‘azni tomon yurdi. Yo‘lda unga Hirot voliysi, qaynotasi Aminalmulk 10 ming kishilik qo‘shin bilan kelib qo‘shildi. Qandahorni qamal qilib turgan mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan 3 kunlik jangda Jaloliddin Manguberdu ularni tor-mor keltirgan. U G‘aznaga 1221-yil keldi. Bu yerda unga xalaj qabilasi boshlig‘i Sayfuddin Ig‘roq, Balx voliysi A`zam malik, afg‘onlar sardori Muzaffar malik, qarluqlar boshlig‘i Hasan Qarluq kelib qo‘shildilar. Ularning har biri ixtiyorida 30 minglik qo‘shin bor edi. Jaloliddin Manguberdining o‘zidagi kuchlar esa 60 ming suvoriy edi. Jaloliddin Manguberdi Valiyon qal`asini qamal qilayotgan Takajuk va Malg‘ur boshchiligidagi mo‘g‘ul qo‘shiniga hujum qilib, 3 kunlik jangdan so‘ng ular tor-mor keltirgan, 1000 dan ortiq mo‘g‘ul askari o‘ldirilgan, omon qolgan qismi Panjshir daryosidan o‘tib, ko‘priki buzib tashlashgan. Bu Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ullar ustidan qozongan dastlabki yirik g‘alabasi edi.
Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu no‘yonni 45 minglik qo‘shin bilan jo‘natadi. G‘azna yaqinidagi Parvon jangida Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullar ustidan ajoyib g‘alabani qo‘lga kiritadi. Jangda harbiy taktika tarixida birinchi bo‘lib, Jaloliddin dushman suvoriylariga qarshi ot yonida turib piyoda jang qilish uslubini qo‘llaydi. Mo‘g‘ullarning Ushbu jangdagi mag‘lubiyati to shu vaqtgacha jiddiy zarbaga uchramagan Chingizxonning asosiy kuchini urushga solishi va harbiy harakat rahbarligini o‘z qo‘liga olishga majbur etadi. Biroq jangdan so‘ng Jaloliddin Manguberdining lashkarboshilari o‘lja ustida o‘zaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Ig‘roq, A`zam malik va Muzaffar maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida faqat Aminalmulk o‘z lashkari bilan qolgan, xolos.
Chingizxon katta qo‘shin to‘plab Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan o‘zi otlangan. G‘ardiz qal`asi yaqinida Jaloliddin Manguberdi Chingizxon qo‘shinining ilg‘orini tor-mor keltiradi va kuchi ozligi sababli Sind (Hind) daryosi tomon chekinadi. Chingizxon qo‘shini Jaloliddin Manguberdini daryodan o‘tishiga imkon bermay qurshab oladi. 1221-yil 25-noyabrda bo‘lgan tengsiz jangda (Sind daryosi bo‘yidagi jang) mag‘lubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000 jangchisi bilan Sindning o‘ng sohiliga suzib o‘tib, cho‘l ichkarisiga kirib ketdi (Bu cho‘l hozirda ham cho‘li Jaloliy deb ataladi). Chingizxon Jaloliddin Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, o‘z o‘g‘illariga qarab: “Ota o‘g‘il mana shunday bo‘lishi lozim!”, degan. Endilikda Chingizxon O‘ziga teng raqibga duch kelganini yaxshigina tushunib, Jaloliddinning katta kuch to‘plashiga xalaqit berish uchun barcha choralarni ko‘radi.
Oradan bir necha kun o‘tgach, Jaloliddin Manguberdi qo‘shini soni 7 mingga yetdi. Unga Ko‘lbars bahodir, Kabkuh va Sa`diddin Ali ash-Sharabdor kabi lashkarboshilar o‘z kishilari bilan kelib qo‘shildi. Jaloliddin Manguberdi Shimoliy Hindistonning notanish cho‘lida och, juldur kiyimli jangchilari bilan sargardonlikda qoldi. Uning bu holidan foydalanmoqchi bo‘lgan Shatra viloyati rana (shoh) si Jaloliddin Manguberdiga hujum qilgan. Jaloliddin Manguberdining merganlik bilan otgan kamon o‘qidan rana halok bo‘ladi, qo‘shini esa parokanda bo‘lib qochadi. Jaloliddin Manguberdi katta o‘ljani qo‘lga kiritadi. Bu g‘alabadan so‘ng Sind, Uchcha, Mo‘lton, Lohur va Peshavor hokimi Nosiriddin Qubacha (1205-1227)ning Nandana va Sakundagi noibi Qamariddin Karmoniy Jaloliddin Manguberdiga o‘zini xayrixohligini izhor etib, sovg‘a-salomlar jo‘natgan. G‘iyosiddin Pirshohdan ajralib ketgan amirlardan Sanjoqonhon, Elchi pahlavon, O‘rxon, Soyircha, Tekjoruq Xonkishilar o‘z lashkarlari bilan kelib Jaloliddin Manguberdiga qo‘shildilar. Jaloliddin Manguberdi Kalor shahri, Parosravar, Tarnuj qal`alarini qo‘lga kiritdi. Mulklarining katta qismidan ajralgan Qubacha 10 ming otliq qo‘shini hamda mamluklar sulolasidan bo‘lgan Dehli sultoni Shamsuddin Eltutmishdan olgan qo‘shimcha kuch bilan Jaloliddin Manguberdiga qarshi jang qilgan, biroq mag‘lubiyatga uchragan, uning xazinasi, qurol-yarog‘lari o‘lja tushgan.
1222-yil Chingizxon Jaloliddin Manguberdi izidan To‘rbay To‘qshin va Bola no‘yonni 20 minglik qo‘shin bilan jo‘natadi. Lekin ular Mo‘ltonga qadar borib, shaharni ololmay, jazirama issiqqa dosh berolmay qaytishadi. Jaloliddin Manguberdi o‘ziga qarshi mo‘g‘ul qo‘shinlari jo‘natilgani xabarini Parosravar qal`asini olgandan so‘ng eshitgan. Jaloliddin Manguberdi Mo‘lton tomon yo‘l olib Qubacha mulklaridan Uchcha, Sadusan, Xatisor, Deval va Damrillarni qamal qiladi, qo‘shini uchun tuyalar zarurligi tufayli Gujarot viloyati markazi Nahrvalga Xosxon boshchiligida qo‘shin jo‘natadi. Shamsuddin Eltutmish Jaloliddin Manguberdi ustiga katta qo‘shin (30 ming otliq, 100 ming piyoda, 300 ta fil) tortadi. Jaloliddin Manguberdi mardonavorlik bilan raqibiga qarshi chiqadi. Jaloliddin Manguberdining O‘zbek Toy Jahon Pahlavon qo‘mondonligi ostidagi ilg‘ori Eltutmish ilg‘ori bilan to‘qnashib raqibidan ustin keladi. Eltutmish Jaloliddin Manguberdi huzuriga elchisini yuborib sulh so‘raydi. Jaloliddin Manguberdi Hindistonda o‘z nomidan kumush va mis tangalar zarb qiladi, unga tobe hind mulklarida uning nomi xutbaga qo‘shib o‘qilgan. Biroq vaziyat borgan sari murakkablashib bormoqda edi. Eltutmish, Qubacha, shuningdek, Hindistonning boshqa viloyat hokimlari o‘zaro til biriktirib Jaloliddin Manguberdiga qarshi ittifoq tuzmoqchi ekanliklari ayon bo‘lib qoldi. Jaloliddin Manguberdining lashkarboshisi Yazidak pahlavon va Sunqurjiq Toysilar xiyonat qilib Eltutmish tomoniga o‘tganlar. Qiyin vaziyatdan qutulish uchun Jaloliddin Manguberdi harbiy kengash chaqirgan. Amirlarning ko‘pchiligi Iroq tomon yurish qilib, uni G‘iyosiddin Pirshohdan tortib olishni taklif qiladi. Iroqda siyosiy parokandalik hukm surardi. Iroq tomon ketishga qaror qilinadi. Jaloliddin Manguberdi o‘zining Hindistonda zabt etgan mulklariga O‘zbek Toy Jahon Pahlavoni, G‘ur va G‘azni viloyatlariga Hasan Qarluqni noib sifatida qoldirib, Iroqqa yo‘l olgan. Cho‘lu biyobonlarni kesib o‘tishda Jaloliddin Manguberdining ko‘p jangchilari nobud bo‘lgan, nihoyat u 4 ming jangchisi bilan Kirmonga yetib kelgan. G‘iyosiddin Pirshohning Kirmondagi noibi Baroq hojib Jaloliddin Manguberdiga tobelik izhor qiladi. Shundan so‘ng Jaloliddin Manguberdi Fors viloyati markazi Sherozga kelgan. Fors hokimi otabek Sa`d ibn Zangiy va Yazd hokimi otabek Alouddavla ibn To‘g‘onshoh unga tobelik bildirishadi. Jaloliddin Manguberdi Isfahonga kelganda aholi uni katta tantana bilan kutib oladi, qo‘shini qurol-aslaha bilan ta`minlanadi. Bu hol G‘iyosiddin Pirshohga yoqmaydi, u akasiga qarshi 30 ming otliq qo‘shin bilan yo‘lga chiqadi. Biroq Jaloliddin Manguberdi unga sovg‘a-salomlar bilan miroxur Odekni elchi sifatida jo‘natgan va o‘zaro nizoni tinchlik bilan hal etgan. Qo‘shin boshliqlari Jaloliddin Manguberdi tomoniga o‘tgan. 1225-yil Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonga yurish qiladi. So‘ng Bag‘dodga qarshi yurishga hozirlik ko‘radi. Xalifa Nosirgacha elchi jo‘natib, mo‘g‘ullarga qarshi birlashishga chaqiradi. Bunga javoban Xalifa Jaloliddin Manguberdiga qarshi o‘zining mamluki amir Jamoliddin Qushtemir boshliq 20 minglik qo‘shin jo‘natdi. Basra yaqinidagi jangda Xalifa qo‘shinlari tor-mor keltirildi. Xalifa Bag‘dod mudofaasi bilan mashg‘ul bo‘ladi. Jaloliddin Manguberdi Bag‘dod atrofida 12 kun turgach, Ozarbayjon tomon ketadi. Ozarbayjon va Arron otabegi O‘zbek ichkilik, maishatga berilib davlat ishlarini o‘z holiga tashlab qo‘ygan edi, davlatni amalda uning xotini Malika xotun boshqarardi. 1225-yil mayda Jaloliddin Manguberdi Marog‘a shahrini jangsiz qo‘lga kiritadi. Damashq, Erbil hokimlari u bilan ittifoq tuzishga rozi bo‘ladilar. Otabek O‘zbek Tabrizni tashlab Ganjaga, so‘ng Alinjo qal`asiga qochib o‘sha yerda vafot etadi. Jaloliddin Manguberdi Malika xotunga uylanadi. Tabrizda bir necha kun turgandan so‘ng o‘z qo‘shinini Gruziya tomon boshlaydi. 1225-yil avgustda Garni qal`asi yaqinida gurjilarning Ivane Mxargdzeli boshliq 60 minglik qo‘shinini tor-mor keltiradi va Tiflisga qarab yuradi. Gruziya malikasi Rusudana Kutaisiga ko‘chib o‘tgan. Jaloliddin Manguberdi Dvin, Lori shaharlarini egallaydi, Surmari shahri hokimlari o‘z tobeliklarini bildirishgan. 1227-yil sentabrda Isfahondan 30 chaqirim sharqdagi Sin qishlog‘i yaqinida Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarning Taynol no‘yon boshliq qo‘shinini yenggan.
Taynol no‘yon Jaloliddin Manguberdi haqida: “Zamonasining haqiqiy bahodiri ekan, o‘z tengqurlarining sarvari ekan”, degan. Jaloliddin Manguberdining Ko‘niya sultoni Alouddin Kayqubod, Jazira hokimi al-Malik al-Ashrof Muzafariddin Muso, Damashq hokimi al-Malik al-Muazzam Sharafiddin Is va Misr hokimi al-Malik al-Komil Muhammadga nomalar yozib, ularni mo‘g‘ullarga qarshi kurashish yo‘lida birlashtirish yo‘lidagi xatti-harakatlari behuda ketdi. Ustiga ustak Alouddin Qayqubod muxolif kuchlarni Jaloliddin Manguberdiga qarshi birlashtirishga muvaffaqbo‘ldi.
1230-yil 10-avgustda Arzinjon yaqinidagi jangda Jaloliddin Manguberdi kuchlari mag‘lubiyatga uchradi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan foydalangan mo‘g‘ullar katta qo‘shin bilan Ozarbayjonga bostirib kirib Marog‘a, Tabrizni egallab (1231) Jaloliddin Manguberdi ta`qib etishgan. Mayofariqin viloyatidagi qishloqlardan birida mo‘g‘ullar tungi hujum natijasida Jaloliddin Manguberdining oz sonli qo‘shinini tor-mor keltirdilar, Jaloliddin Manguberdini o‘zi esa ta`qibdan qutulib Qurdiston tog‘lariga chiqib ketgan. Bu yerda qaroqchi kurdlar qo‘liga asir tushib, fojiali ravishda halokbo‘lgan.


XULOSA
Jaloliddin Manguberdi haqida uning shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviy shunday yozadi: “Jaloliddin qorachadan kelgan, o‘rta bo‘yli, turk lafzli odam edi. Fors tilini ham yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. Bir so‘zli, kek saqlamaydigan, ochiq ko‘ngil, to‘g‘ri odam edi. U jiddiy shaxs edi. Hech qachon kulmasdi. Juda nari borsa jilmayib qo‘yardi. U adolatsizliklarni yomon ko‘rardi. Jaloliddin o‘ta qat`iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan favqulodda mard va botir sarkarda edi. O‘zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko‘rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o‘z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul qildi (1998). Qarorga ko‘ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o‘rnatildi, yirik ko‘cha, maydon, jamoa korxonalari va boshqalarga uning nomi qo‘yildi. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh bo‘lgan tarixchi Nasaviy Jaloliddin Manguberdiga bag‘ishlab “Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi” (“Sulton Jaloliddin Manguberdining holati”) nomli asar, Maqsud Shayhzoda esa “Jaloliddin” (1943-yil) dramasini yozgan. Jaloliddin Manguberdi haqida video film, doston, p`esa va boshqalar yaratilgan. 2000-yilning 30-avgustida “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etilgan


Reja:

1. 
   XARITANI ORIYENTIRLASH USULLARINI
   
2. 
   XARITADAAZIMUTLAR VA DEREKSION BURCHAKLARINI ANIQLASH
   
3.