Мундарижа

                                              

---

  

 - 3 - 

                                                Kirish  

  Qushlar – pat va parlar bilan qoplangan gomoyoterm amniotalar bo‟lib, 

ularning  oldingi  oyoqlari  qanotga  aylangan.  Bir  qator  morfologik,  anatomik 

belgilari bilan  o‟zgalarning  bevosita  ajdodlariga,  yani  sudralib  yuruvchilarga 

o‟xshash.  Bu  o‟xshashlik  keyingi  oyoqlarining  barmoqlarida  shox 

tangachalarning  borligi  bilan,  tumshug`ini  shox  qoplamini  bo‟lishi  va  teri 

bezlarining  bo‟lmasligida,  terini  quruq  bo‟lishida  ko‟zga  yaqqol  namoyon 

bo‟ladi.  Qushlarning  miya  qutisi  diopsid  tipda.  Ammo  ustki  yoy 

redukstiyalangan,  ensa  bo‟rtmasi  bitta  bo‟ladi.  Yana  sudralib  yuruvchi-

lardagidek  suyaklar  ham  mavjud  Oyoqlarida  interkanal  va  intertarzal 

bo‟g`imlar  xosil  bo‟lgan.  Qovurg`alarida  ilmoqsimon  o‟simtalari  bor. 

Yurakdan  arterial  qon  o‟ng  aorta  yoyi  orqali  chiqadi.  Periferik  qon  aylanish 

sistemasi  reptiliyalarnikiga  yaqin.  Ayirish  sistemasining  tuzilishi  va 

embrional rivojlanishida ham o‟xshash jihatlari bor.  

  

  Ammo,  evolyutsiya  davomida  ayrim  qayta  hosil  bo‟lgan  morfologik 

belgilari  qushlarning  deyarli  barcha  organlar  sistemasini  o‟zgartirgan  va 

organizmda fiziologik jarayonlarning yuqori darajada borilishi, jadallashishini 

taminlagan.  Natijada  hayot  faoliyatining  umumiy  darajasi  kuchaygan  va  shu 

asosda  havoni  egallash,  uchish  uchun  keng,  qulay  imkoniyat  yaratilgan. 

Xuddi  shunday  qushlarda  yer  yuzasida  yurish,  daraxtlar  uchida  yurish, 

saqlanish  va  bir  qancha  turlarda  esa  suvda,  uning  yuzida  harakatlanish  ham 

saqlangan.  Qushlarning  hatti  –  harakatlari  ancha  murakkablashgan, 

takomillashgan, xilma – xillashgan, tur ichidagi o‟zaro munosabatlar va muhit 

bilan aloqadorlik qilish ham tarkib topgan.  

    

 Qushlarni  sudralib  yuruvchilardan  ajralib  turuvchi  morfologik  va 

boshqa  xususiy  belgilari  ham  ko‟p,  turlicha.  Yana  organizmda,  issiqlik 

almashinuvini  boshqaruvchi  va  gavdani  qulay  kompakt  ixchamligini 

taminlovchi  par  va  patlar  bilan  qoplanganligini  aytish  joiz.  Uchganda  patlar 

yoyiq  shaklga  kiradi.  Ayniqsa,  qanot,  dum  patlarida  bu  holat  xarakterli. 

---

  

 - 4 - 

Oldingi  oyoqlarni  qanotga  aylanishi  ular  skeletida,  muskul  tizimida,  yelka 

kamarida  ancha  yangi  tizimlarni  paydo  qilgan.  Ayni  holda  orqa  oyoqlari  va 

chanoq  kamari  skeleti,  muskullar  orasidagi  o‟zgarishlar  yerda  yurish,  suvda 

suzish,  sho‟ng`ish  uchun  imkon  beradi.  Suyaklarning  pnevmatizastiyalanishi 

(g`ovakligi, o‟zida havoni saqlashi) ularni mustahkam bo‟lishiga olib kelgan. 

Umurtqalarning  geterostel  tipdaligi  tananing  bo‟yin  qismi,  boshini 

harakatchan bo‟lishini keskin oshirgan. Sezgi organlari – eshitish, ko‟rishning 

funkstional  ahamiyati  kuchaygan.  Bosh  miyaning  progressiv  rivojlanishi 

fazoda  mo‟ljal  olishni  imkonini  kengaytirgan,  etologik  xususiyatlarni 

jadallashtirgan, chunonchi individual tajriba rolini oshishiga olib kelgan, shu 

asosda  murakkab  shartli  reflekslar  paydo  bo‟lgan.  Tumshuqning  funkstiyasi 

kuchaygan,  qushlarda  tishlar  redukstiyalangan  bo‟lsa  ham,  oziqaviy 

ixtisoslashish turli – tuman tus olgan va istemol qilinadigan oziqalar spektrini 

kengaytirgan.  

     

O‟z  navbatida  ovqat  hazm  qilish  sibelasida  yangi,  katta  tuzilishlar  – 

mus-kulli  oshqozonning  alohidalanishi,  ichakning  uzunlashishi  va  boshqa 

xossa-lar  ovqatni  hazm  qilishni  ancha  yaxshilagan.  O‟pka  va  havo 

xaltachalari, ular o‟rtasidagi munosabatlar nafas olishni jadallashtirgan. Katta 

va  kichik  qon  aylanish  doiralarining  to‟liq  ajralishi  bilan  xujayra,  to‟qima 

organlarning  kislorod,  oziqa  moddalari  bilan  taminlanishi  va  is  gazi 

parchalanishi mahsulotlarini ayirish yaxshilangan.  

   

  Nafas olish, qon aylanishi va ovqat hazm qilishni kuchayishi oqibatida 

moddalar  almashinuvi  ortgan,  tanada  hosil  qilingan  issiqlikni  saqlash,  uni 

chiqarishni  tartibga  keltiruvchi  fizik  va  kimyoviy  termoregulyastiya  mexa-

nizmlari  shakllangan.  Natijada  qushlarning  tashqi  muhit  temperaturasiga 

nisbatan  ekologik  valentligi  yuqori  bo‟lgan.  Uya  qurish,  tuxumni  bosishi, 

jo‟jalarni  oziqlantirishda  ota  –  ona  qushlarning  roli  ko‟paygan.  Nasl  uchun 

qayg`urishning kuchayishi ontogenezning boshlang`ich etaplarini davom etish 

muddatlari bir muncha qisqargan, embrional  o‟lish darajasi kamaygan.  

---

  

 - 5 - 

   

  Yuqorida  aytilgan  qushlar  uchun  xos  xususiyatlar  ularni  yer  sharida 

keng tarqalishiga olib kelgan va amalda qushlar quruqlikdagi barcha yashash 

joy-larini egallagan, bir qismi suv hayot muhtini tanlagan, unga nisbatan mos-

lashgan. 

    Shu  bilan  birga  urchishga  chuqur  ixtisoslashish  sinf  darajasida  adaptiv 

radiastiyani cheklashishiga olib kelgan. Qushlar orasida yer ostida yashovchi 

va doim suvda yashovchi turlarni yo‟qligi buni tasdiqlaydi. Qushlarning katta 

– kichikligida (razmerida) farqlar uncha katta emas. Buni qushlarni sut emi-

zuvchilardagi holat bilan taqqoslaganda payqash qiyin emas.  

    Qushlarni  klassifikastiyalash  sohasida  hozirgacha  umumiy  deb  qabul  qi-

lingan  sistema  yo‟q.  Shuning  uchun  turli  tadqiqotlar  sinfda  turlar  sonini  har 

xil qilib ko‟rsatadilar. Chunonchi, universitet talabalari uchun yozilgan yangi 

darsliklarda  (Konstantinov,  va  boshqa,  2004;  Laxanov,  2005)  keltirilgan 

sistematikada  tafovutlar  bor.  Masalan,  birinchi  darslikda  qushlar  sinfini  2  ta 

kenja sinfga ajratgan (qadimgi qushlar kenja sinfi va yelpig`ichdumlilar, yoki 

haqiqiy  qushlar  kenja  sinfi).  Ikkinchi  darslikda  (Loxanov,  2008)  esa  faqat 

bitta  kenja  sinf  –  tipik  qushlar  kenja  sinfi  tilga  olingan.  Bunday  holat 

turkumlar  sonida  ham  ko‟zga  tashlanadi.  Shunday  bo‟lsada  sinfdagi  kenja 

sinflar,  turkumlar  berilishi  birinchi  darslikda  (Konstantinov  va  boshq.  2004) 

to‟liqligicha o‟xshaydi.  

    Shunday qilib hozirgi yashab turgan qush turlarining soni 8600 tani tashkil 

etadi.  Bu  turlar  asosan  tipik  qushlar  kenja  sinfining  pingvinglar,  ko‟krak 

tojsizlar, tipik qushlar (ko‟krak tojlilar) degan katta turkumlarga mansub.  

    Mening  bitiruv  malakaviy  ishim  tovuqsimonlar  turkumi,  uning  O‟zbekis-

tondagi vakillarining biologiyasi va xilma – xilligiga bag‟ishlangan, men o‟z 

ishimda quyidagi rejalarga to‟xtalaman:  



  Qushlar,  tovuqsimonlar  turkumiga  doir  umumiy  malumotlarni 

o‟rganish;  



 

O‟zbekistonda tovuqsimonlarning turlari haqida;  

---

  

 - 6 - 



  Ayrim turlarining tarqalishi, biologiyasi va ahamiyati; 



  Tovuqsimonlarni ko‟paytirish, muhofaza qilish masalasi;  

Bitiruv ishimda keltirilgan malumotlar asosan ilmiy, o‟quv adabiyotlardan 

olingan.  dala  malakaviy  amaliyoti,  kafedradagi  materiallardan  ham 

foydalanilgan.  

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

  

 - 7 -