Мундарижа

 

 

 

 

 

 

 

 

---

  

 - 8 - 

1 – bob. Tovuqsimonlar – Calliformes turkumi xaqida malumot 

    Tovuqsimonlar  turkumi  qushlarning  qadimgi  guruhi  bo‟lib  o‟ziga  xos 

tarzda  shakllangan  va  yer  sharida  keng  tarqalgan,  250  ta  turlarni  birlash-

tiradi.Ko‟pchilik  vakillarining  vazni  o‟rtacha  massali  bo‟lib,  o‟ta  yirik  va 

kichik vaznlilari kamroqdir. MDX dagi eng kichik turi – bedona bo‟lib uni 

vazni 80 – 120 gramm keladi, eng yirik vakili  karqur to 6 kg gacha keladi.  

    Tovuqsimon  qushlarning  tashqi  qiyofasi  quruqlik  sharoitida  hayot 

kechirishga moslashgan.Bu xususiyat tovuqsimon qushlarning   ko‟pchilik 

vakillari  uchun xarakterlidir.  Tana tuzilishi  ancha zich  bo‟lib, boshi biroz 

kichik,  bo‟yni  kalta  va  tumshug`i  biroz  qavariq  (bo‟rtiq)  bo‟lishiga 

qaramai  kuchlidir.  U  ko‟proq  dag`al  o‟simlik  oziqlarini  yer  yuzasidan 

tutishga,  topishga  va  daraxt  –  butalardan  olishga  moslashgan.  Qanotlari 

kalta  va  keng  bo‟lib  tezlik  bilan  tik  ko‟tarilishiga  ancha  qulaylik 

tug`diradi.  Bu  xolat  quruqlikdagi,  ayniqsa  o‟rmonda  yashovchi  qushlar 

uchun muhimdir.  

    Tovuqsimonlarning  uchishi  ancha  tez,  ammo  og`ir  bo‟lib  ko‟p  vaqt 

qisqa masofada namoyon bo‟ladi. Uzoq masofada uchish migrant turlarga 

xos  bo‟lib,  masalan  bedanaga  xosdir.  Bedananing  qanoti  boshqa 

tovuqsimonlarnikidan  tuban  bo‟lmasligi  bilan  ajralib  turadi.  U  biroz 

o‟tkirroqdir. Odatda qush uchganda birdan tovush bilan ko‟tariladi. Malum 

balandlikga  yetgach  to‟g`ri  сhiziq  bo‟yicha  uchadi.  Bu  vaqtda  parvoz  va 

qanotlar qoqishi navbatlashib turadi.  

    Tovuqsimonlarning 

oyoqlari 

o‟rtacha  uzunlikda  bo‟lib  o‟tkir, 

mustahkam  kuchli  kalta  barmoqli  tirnoqlidir.  Bular  yordamida  ko‟pchilik 

turlari  ovqat  izlab  er  yuzni  tirnaydi,  kovlaydi.  Ayrim  tovuqsimonlarda 

(qirlarda)  barmoq  chetlari  bo‟ylab  shox  plastinkalar  bo‟ladi.  Bular  daraxt 

shoxasida saqlanishda qor qoplamli yerda yurish uchun muhim ahamiyatli. 

Tovuqsimonlar  yerda  yaqin  yuradi  va  yuguradi,  xatarli  vaziyatda  esa 

xavoga ko‟tariladi, uchadi.  

---

  

 - 9 - 

    Tovuqsimonlarning  patlari  mustahkam  va  qattiq.  Patlarida ortiqcha o‟q 

yaxshi  rivojlangan,  faqat  u  gaostinda  bo‟lmaydi.  Ko‟p  turlarida  jinsiy 

dimorfizm  namoyon.  Buni  pat  va  parlarini  rangida  va  qushlarning 

kattaligida  sezish  mumkin.  Ko‟pincha  xo‟rozi  yirikroq,  chiroyliroq 

bo‟ladi.  

    Tovuqsimonlar  tundra,  o‟rmon,  dasht,  cho‟l  tabiat  zonalarida  yashab 

turli landshaft va biotonlarda uchraydi. Ayrim turlari madaniy landshaftda 

odamlar  bilan  yonma  –  yon  yashab  ham  biladi.  Ular  vertikal  tarqalishda 

past  tekisliklardan  to  alp  tog`  zonasigacha  yashaydi,  uchraydi. 

Turkumning ko‟p vakillari erda hayot kechiradi. Ayrim turlari daraxtlarda 

yashaydi  oziqlanadi  ammo  uy  asini  yerda  yasaydi.  Faqat  gokko  va 

goastinlar doim daraxtda yashaydi xolos.  

    Turlarining asosiy qismi yarim o‟troq yashaydi. Uncha katta bo‟lmagan 

masofalarda  ko‟chib  yuradi.  Faqat  bedonalar  migrant  bo‟lib,  uzoq 

masofaga  uchadi,  ayrimlari  esa  (Kuropatka)  yaqin  masofaga  migrastiya 

qilishi malum.  

    Tovuqsimonlarning kichik, o‟rtacha kattalikdagi turlari jinsiy balog`atga 

bir  yoshida  yetsa,  yiriklari  biroz  keyinroq  voyaga  etadi  va  urchishga 

kirishadi.  

    Tovuqsimonlarning quyisi poligam bo‟lib, juft hosil qilmaydi. Xo‟rozlar 

nasl uchun qayg`urmaydi.  Ana  shunday  turlarida  jinsiy  dimorfizm  yaxshi 

rivojlangan.  Xo‟rozlarning  patlari  tiniq,  chiroyli,  o‟zi  esa  mokiyonidan 

albatta  yirik  bo‟ladi.  Ayrim  turlari  monogam,  juft  hosil  qiladi.  Bunday 

turlarda  nasl  uchun  ota  –  onasi  g`amxo‟rlik  qiladi,  pat  –  parlari  bir  xil 

tusda bo‟ladi, yani farq qilmaydi.  

    Poligam turlarda qaqag`lash davrida guruhlar shakllanadi. Xo‟rozlar bu 

davrda  uning  har  xil  qiyofada  tutadi,  o‟ziga  xos  tovush  chiqaradi  va 

boshqa xo‟rozlar bilan tortishadi, urushadi.  

---

  

 - 10 - 

    Ko‟p  tovuqsimonlar  uyasini  yerda  yasaydi.  Uyasi  sodda  ko‟rinishda, 

yani  tuproqni  biroz  kovlash  bilan  yasaladi.  Unda  bazan  o‟simlik 

shoxchalari to‟shaydi, o‟zini patlarini ham to‟shashi mumkin. Oxirgi xolat 

tuxumni bosish davrida ko‟zga tashlanadi.  

    Tovuqsimonlar  bir  yilda  bir  marta  tuxum  qo‟yadi.  Faqat  bedana, 

kakliklarda  arealning  janubida  ikki  marta  tuxum  qoyishi  mumkin  deb 

taxmin qilingan. Uyadagi tuxumlar kichik, soni 4 tadan to 25 tagacha oq – 

chipor  bo‟ladi.  faqat  gakko,  goastinlarda  uyadagi  tuxum  2  –  3  ta  bo‟ladi. 

Tuxum bosish davri tovuqsimonlarda uncha ko‟p emas, turli turlarda u 12 

kundan  30  kungacha.  Palaponlarning  rivojlanishi  jo‟ja  ochuvchilar  tipida 

boradi. Tuxumdan chiqqan jo‟jalar jun bilan qoplangan bo‟lib bazi turlarda 

tezda  uyani  tark  etsa,  ayrimlariniki  1  sutkadan  ko‟proq  vaqtdan  keyin 

uyani  tark  etadi.  Jo‟jalarning  rivojlanishida  qanot,  patlarining  erta  o‟sishi 

xarakterli. Shu bois patli jo‟jalarni patirlaydi keyin esa ishonya bilan ucha 

oladi ham bundan faqat gokko istisno. Umuman jo‟ja-larning tez orada pat 

bilan  qoplanishi  xarakterli  bo‟lib,  tovuqsimonlarning  yosh  bolalari  kuzda 

katta qushlar patlari bilan almashinadi.  

    Tovuqsimonlar  bir  yilda  bir  marta  to‟liq  tulaydi.  Bu  hodisa  kuzda 

ko‟payish  davri  tugagandan  keyin  ro‟y  beradi.  Bundan  tashqari  qirlarda 

bahorgi,  urchishdan  oldin  qisman  xolda  tulash  ham  bor.  Buni  biz  ayrim 

qirg`ovullarda ham ko‟ramiz.  

    Shunday  qilib  bu  qushlarda  ikkita  mavsumiy  pat  –  parlar  bilan 

qoplanish, ko‟rinish uchraydi: qishgi va yozgi. Oq qora patlarda esa tulash 

hodisasi  alohida  ro‟y  beradai.  Bularning  xo‟rozdagi  bir  yilda  4  marta 

mokiyonlari  esa  3  marta  tulaydi.  Bular  patlarning  mavsum  bilan  bog`liq 

almashishiga mos keladi.  

    Tulashda patlar asta sekin almashinadi. Qushning harakatchanligi biroz 

pasayadi, ammo uchish qobiliyatini yo‟qotmaydi.  

---

  

 - 11 - 

    Ayrim  turlarda  to‟liq  tulash  vaqtida  faqat  patlar  emas,  balki  shox 

qoplamlari,  tirnoq`lar,  barmoqlardagi  shox  plastinkalar,  shokilalar, 

tumshuq  yuza  qavati  ham  almashadi.  Boshqalarda,  masalan  ovqat 

izlaganda  tumshuq,  oyoq  barmoqlarini  ishlatuvchi  qirg`ovulsimonlarda 

shox  qatlamida  doim  charxlanib,  tiklanib  turadi.  Buni  asosida  o‟sishning 

uzuksizligi  turadi.  Tovuqsimonlar  ko‟p  vaqt  erdagi  o‟simlik  oziqasi  bilan 

oziqlanadilar.  Hayvon  oziqalari  ular  uchun  qo‟shimcha  hisoblanadi. 

Albatta yosh qushlar oziq ratsioni ular uchun sezilarli o‟rinda turadi.  

    Turli turlarning oziqasini tarkibi har xil, u mavsum bilan bog`liq holda 

keskin  o‟zgarib  turadi.  Chunonchi  qirlar  qishda  kurtaklarni,  daraxt  - 

butalar  po‟stlog`ini  yyeydi,  yozda  esa  turli  mevalarni,  barg  va  urug`larni, 

hasharotlarni yeydi. Qirg`ovulsimonlar doim yerda oziqlanadi. Bunda ular 

turli  mevalarni,  barg  va  urug`larini,  buta  va  o‟tlarning  gulini,  tugunak, 

piyozboshlarini va umurtqasizlarni yyeydilar. O‟simliklarning yer osti qis-

mini,  tuproq  hasharotlarini  tumshuq  va  oyoqlari  bilan  kovlab  oladilar. 

Buni ular yerni tirnagan, kovlaganda qoldirgan izlaridan ham bilsa bo‟ladi.  

    Tovuqsimonlarning xo‟jalik ahamiyati nixoyatda katta. Ularning go‟sh-

tini mazaliligi sanoat qushlari darajasiga ko‟tarilgan. Xuddi shunday sport 

ovi  manbai  hisoblanadi.  Bu  sohada,  ayniqsa  kushlarning  o‟rni  alohida 

ryabchik,  qir,  qarqur,  oq  va  tundra  kuropotkalari  ovlanadi.  Qirg`                

ovulsimonlardan  sanoat  va  sport  ovida  qirg`ovul,  bedona,  kulrang  va 

mo‟ylovli  kuropotkalar  ko‟zga  ko‟rinarli o‟rinda  turadi.  Har  yili  tovuqsi-

monlarning go‟shti ichki bozorga tushib turadi va eskilari ham qilinada.  

    Ov  xo‟jaliklarida  ularni  oson  iqlimlashtirish,  ko‟paytirish  mumkinligi 

tovuqsimonlarni  ahamiyatini  yana  oshiradi.  Masalan:  qirg`ovullarni 

Yevropaning 

ko‟p 

qismidagi 

xiyobonlarda 

xatto 

Amerikada 

ko‟paytiradilar  namlik  kaklik,  Amerika,  Xindiston  va  Yangi  Zelandiyaga 

keltiriladi.  Amerikada  kulrang  kuropotka  yaxshi  ko‟paymoqda.  Bunday 

ishlar  kaklik,  bedona,  qirg`ovul  misolida  O‟zbekistonda  va  qo‟shni 

---

  

 - 12 - 

mamlakatlarda  ham  amalga  oshirilmoqda.  Agar  tovuqsimonlarni 

iqlimlashtirish  to‟g`ri,  ilmiy  asosda  amalga  oshrilsa  ov  xo‟jaliklarida 

qimmatli  ov–sport      qush  turlarini  ko‟paytirish,  undan  foydalanish 

mumkin.  

    Tovuqsimonlarning  ko‟pisi,  ayniqsa,  qirg`ovullar,  kuropotkalar  qishloq 

xo‟jaligi uchun zararli hasharotlarni eb foyda keltiradi. Tovuqsimonlar uy 

parrandachiligining manbai sifatida aloxida qimmatga ega. Yevvoyi turlar 

turli – tuman go‟sht, tuxum, pat beruvchi xonaki zotlarni chiqarishda katta 

rol  o‟ynagan,  xozir  ham  shunday.  Tovuqsimonlar  vakillari:  tovuqlar, 

indyuk, (kurka)lar sesarkalar parrandachilikning asosi xisoblanadi.  

    Tovuqsimonlar  juda  ham  keng  arealga  ega.  Ularni  faqat  Antarktika, 

Yevrosiyoning, Amerikaning shimoliy orollari, janubiy Amerikani   

    Hozirgi  vaqtda  tovuqsimonlar  turkumiga  qushlarning  250  turi  kiradi. 

Yana 108 turi qazilma holatda topilgan, malum.  

    Bu  turkum  2  ta  kenja  turkumga  (gaostinlar  va  haqiqiy  tovuqsimonlar) 

bo‟linadi. Gaostinlar kenja turkumida bitta oila, tipik tovuqsimonlar kenja 

turkumida 4 ta oila (xastovuqlar, gokko, qursimonlar, qirg`ovulsi-monlar) 

mavjud.  MDX  da  tovuqsimonlarning  20  turi,  O‟zbekistonda  esa  7  turi 

yashaydi  .(Ular,  kaklik,  cho‟l,  ko‟k  kuropatkalari,  bedona,  qirg`ovul). 

Malakaviy  Ishda  ularning  asosiy  keng  tarqalgan  turlari  –  kaklik,  bedana, 

qirg`ovul haqida to‟xtalamiz.