Мундарижа

Kichik futbol maydonlarini yoritishni elektr tag’minoti tizimlari xolati

Ayni payitdagi kichik futbol maydonlarini yoritish tizimini elektr tag’minoti xolatlarini ko’rib chiqamiz. Xozirda mini stadionlar projektorlari asosan tashqi elektr tag’minot manbasidan transfomatorlardan elektr energiya olish xisobiga ishlaydi. Bu tizimni bir qator kamchilik va qulay tomonlar mavjud:
Bu tizimni kamchiliklari shundaki elektr energiya liniyalaridagi nosozliklar xamda tabiiy omillar (shamol, yomg’ir, qor) tag’sirida kuchlanish va tokni keskin o’zgarishi buning natijasida yoritish qurilmalariga jiddiy zarar yetishi yoki butunlay ishdan chiqishi xolatlari kuzatilishi mumkin.Bundan tashqari xozirgi payitga kelib biz uchun asosiy muammolardan biri bo’lib turgan energiya tanqisligi tufayli tarmoqlardagi elektr tokini o’chirish xolatlaridir.Bu ayniqsa qishloq xududlarida odatiy xolga aynalgan. Yurtimiz axolisini qariyb 60% qishloqlarda yashashini inobatga olgan xolda bunga jiddiy muammo deb qarashimiz mumkin.
Bu tizimni qulaylik tomoni yoritgichlar (projektorlar) tarmoqga to’g’ridan to’g’ri ulanishi mumkin. Ularni ulanishi uchun qo’shimcha to’g’rilagichlar talab qilinmaydi. Elektr energiya narxini arzonligi xam bu tizimni qulaylik tomonlaridan biri bo’lib xisoblanadi.
Mini stadionlarni yoritish qurilmalariga keladigan bo’lsak ular asosan cho’g’lanma yoki lyuminestsent lampali projektorlardir. Endi esa ularni kamchilik va qulaylik tomonlarini ko’rib chiqamiz:
Suniy yorug’lik manbalaridan eng keng tarqalgani cho’g’lanma lampadir. CHL ning ishlash printsipi qizdirish asosida nur taratishga asoslangandir. Bu printsipning mahnosi shuki, har qanday qattiq jismni qizdirilganda u o’zidan barcha to’lqin uzunligidagi nurlarni tarqatadi. Past haroratda esa ko’zga ko’rinmas infraqizil nurlar atrofga taratadi. Harorat oshishi bilan nur taratish ortadi, spektr tarkibida nurlar ko’payadi va ko’rinadigan uzunlikdagi nurlar soni ortadi. Jism avval to’q qizil (вишнево–красный), keyin qizil (красный), sarg’ish (оранжевый) va nihoyat oq rangdagi nur taratadi.
CHL da ham nur issiqlikka chidamlik metall volg’framni 2200–3000 K gacha elektr toki bilan qizdirish yordamida olinadi. Lekin, F.I.K. juda kichik bo’ladi. Hozirgi zamonaviy CHL da 7% sarf bo’lgan energiya ko’rinadigan nurga aylanadi xolos, qolgani issiqlikka sarf bo’ladi. Ammo, CHL o’zining tuzilishining soddaligi, arzonligi, ishlatishda qulayligi uchun keng tarqalgan.
CHL lar ikki xil turda tayyorlanadi:
1. Vakuumli (V); 150 Vt gacha
2. Havosi so’rib olingan va inert gazlar bilan to’ldirilgan (G).
Inert gaz sifatida ko’pincha azotning aralashmasi azon bilan va juda kam holatlarda esa kripton va ksenon gazlari bilan birgalikda qo’llaniladi. CHunki, bu gazlar havo tarkibida kam bo’lganligi uchun ham uni ajratib olish texnologiyasi hozirgi payt nisbatan qiymatroq bo’lmoqda. Bu turdagi lampalarda bosim esa 0,1 MPa (600 mm simob ustuni) bo’ladi, bundan ortib ketishi esa ayrim texnologik qiyinchiliklarni paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Gazning bo’lishi qo’shimcha issiqlik o’tkazishga (teploprovodnostg’) va konvektsiyaga olib keladi. SHuning uchun og’ir inert gazlar yoki ularning aralashmasi ishlatilish maqsadga muvofiqdir. Masalan: argonga 14–16% azot aralashtirish mumkin. Lekin, bundan ortib ketsa ham konvektsiyada nobudgarchilik ko’payadi. Keyingi paytda issiqlik nobudgarchiligini kamaytirish uchun kriptonga azot aralashmasi keng qo’llanilmoqda, lekin, havo tarkibida u juda kamdir. SHuning uchun kichik quvvatli CHL larda ishlatiladi. Bu lampaning effektivligini oshirishga xizmat qiladi.
Hozirgi paytda qo’llanilayotgan ayrim CHLlarda ksenon gazining ishlatilishi uning umumiy foydali ish koeffitsientini eng maksimal qiymatga (3%) yetkazishga imkon beradi. Chunki, cho’g’lanma lampaning f.i.k. ning o’rtacha miqdori 1,5% dir.
CHL kolbasining o’lchamini tanlashda, lampa ishga tushgandan so’ng, shishaning yumshash yoki erib ketish holatlari ro’y bermasligi talab qilinadi.
Lampadagi gazning borligi lampa ichidagi volg’framni haroratini oshirishga va CHL ning xizmat vaqtini oshirishga olib keladi, chunki, gaz qizigan volg’framni o’rab olib, uning kam bug’lanishi va erib ketishga to’sqinlik beradi. Ammo, volgframning qizdirishining chegarasi bor, chunki uning erish temperaturasi 3400 S dir.
Jamlamgan cho’g’lanish (концентрированный тела накала) olish hamda yo’qotishni kamaytirish va bug’lanish tezligini kamaytirish uchun volg’fram simi burama (спираль) shaklda birlashmagan tarzda aylana ravishda, lampaning o’qiga perpendikulyar holda ishlatiladi. CHL ning yana ham effektini oshirishga intilish uning ikki buramali (биспиральный) avlodini yaratishga olib keldi.
CHL lar 127 va 220 V ga, 135 B, 235 V larga ham ishlab chiqariladi.
CHL ning afzalliklari:
1. O’zgaruvchan va o’zgarmas tok manbalaridan bir xilda ishlaydi.
2. Ulanishi bilan birdaniga yonadi.
3. O’lchamlari kichik, kerak shaklda tayyorlash mumkin.
4. Arzon.
5. Ishlatishda qulay
Kamchiligi:
1. Inson ko’zini qamashtiradigan yorug’likka ega.
2. Kuchlanish pasayishi (U) ni juda ham tez sezadi.
3. Xizmat muddati kam (1000 soatgacha)
4. Foydali ish koeffitsienti juda kichik (1,5–3 %)
CHL ning F.I.K. ning juda kichkina bo’lishi, tejamli yorug’lik manbaini yaratishga olib keldi. Rus olimi S.I.Vavilovning bu ishda xizmatlari katta bo’ldi. Bu olim 1931 yilda lyuminestsentsiya hodisasi o’rganib chiqdi va uning bu hodisa ustida tinimsiz ishlashi oqibatida, 1938 yilga kelib, hozirgi paytda ishlatilayotgan lyuminestsent lampalar yaratishga erishildi.
LL ning ishlash printsipi simob bug’ining undan elektr toki o’tganda ultrabinafsha nur taratishi va bu nurni lyuminoforlar yordamida ko’zga ko’rinadigan nurga aylantirishdan iborat.
LL ning yoqish jarayonining fizik mahnosini ko’rib chiqsak, ikkala tomonidan berkitilgan shisha ballon idishdan havo so’rib olinib, uning o’rniga arzon inert gazi va simobning bug’i kiritiladi. Trubkaning ichki qavatiga yupqa lyuminofor qoplab, qo’yiladi. Trubkani ichidagi gaz elektr toki ulanguncha yaxshi saqlagich (izolyator) bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham elektr tokining oqishi uchun sunhiy elektr o’tkazuvchanlik yaratish kerak, bunga ionizatsiya yo’li bilan erishiladi.
Gazlar ionizatsiyasiga elektrodlarga kuchlanish berish bilan erishiladi. Elektrodlar orasida esa magnit maydonida hosil bo’ladi. SHu maydon tahsirida esa, elektronlar va ionlar harakatga kela boshlaydi. Bu elektronlar va ionlar o’z yo’lida yangi elektronlar va ionlarni paydo qiladi, yahni tok oqa boshlaydi. Bu jarayon elektrodlari “sovuq” lampalarda bo’ladi.
Past kuchlanishli LL da asosiy ionizatsiya elektrodlarni 800S gacha qizdirish natijasida olinadi (termoelektronnaya emissiya).
Hozirgi zamon LL larida keng qo’llaniladigan lyuminoforlarning quyidagi turlarini va ular yordamida olinadigan yorug’lik ranglarini ko’rsatib o’tish mumkin:
1. Volgframat kaltsiy –ko’kish (синий);
2. TSink–kadmiy silikat –sarg’ish (оранжевый);
3. Ftorogermanat magniy –qizg’ish;
4. Borat kadmiya –pushti–qizg’ish (малиново–красный) va h.k.z.
LL larning keng ishlatiladigan turlari haqida quyidagi mahlumotlarni aytib o’tish joiz. Chunki, turli xil lyuminoforlar ishlatish bilan har turdagi lampalar tayyorlanadi, masalan:
a. LD va LDTS (L–лампа, D–дневного, TS–улучшенной цветопередачей);
b. LB (lampa belogo);
v. LTB (lampa teplo–belogo);
g. LXB (lampa xolodno–belogo);
LD va LDTS lampalari kunduzgi yorug’likka o’xshash bo’lib, ko’proq havo aylanib turgan kungi havoga o’xshash yorug’lik taratadi. Bu lampalarni yoqqanda ko’k–zangori tusga kiradi. Asta sekin, yorug’lik kunduzgi kungi yorug’likka o’xshash bo’ladi. SHuning uchun bu turdagi lampalar ranglarni to’liq aniqlash talab qilingan xonalarda, ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
LB bu lampa CHL va LD orasida yorug’likka o’xshash tarqatadi. LB aniq yorug’likni ajratishga imkon bermaydi, lekin LD ga tejamliroq.
LXB turidagi lampa esa LD va LB lampalari orasidagi yorug’liklarga o’xshagan yorug’likni tarqatadi.
LTB turidagi lampa esa ko’proq pushti rangda yorug’lik taratadi. Bu lampadan foydalanilgan xonadagi buyumlar va odamlar yuzi tabiiy tusda ko’rinadi.