Mündəricat GİRİŞ I fəSİL İNGİLİs diLİNDƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ VƏ İDİomlar

to fall back on - geri qayıtmaq (kömək axtarmaq),
to get through with - başa düşmək (işlətmək),
to keep up with - ayaqlaşmaq (bərabər olmaq).
Çox sayda idiomatik ifadələr isimlər, sifətlər və zərflərdir. İdiomatik ifadələr, səciyyəvi deyimlər adi qrammatik siniflərdən birinə aiddir. İdiomların ikinci əsas qrupu nitq növbələridir və bu qrup bir neçə nitq hissəsindən ibarətdir:
for a rainy day - ehtiyac olduqda lazım olar deyə (qənaət)
shoot the breeze - kiminləsə vacib olmayan bir şey haqqında ayaqüstü söhbət etmək (meh vurmaq)
face like thunder - son dərəcə qəzəbli görünmək
Bu qrupun bir xüsusiyyəti odur ki, belə idiomları bir qrup sözlə tərcümə olunmalıdır.
Bəzi deyimlərin mənşəyi məlum hadisələr və ya proselərlə əlaqələndirilir, ona görə də onlar konkret yerləri və insanların adlarını çəkirlər. Belə ki, məsələn, 1660-1679-cu illərdə London Qülləsinin başçısı olduğu barədə bir əfsanə var.
Deyimlərin bəziləri müəyyən yerlərin xüsusiyyətlərinə bağlıdır, məsələn, nitqdə “Hindistan yayı” ifadəsini işlətdikdə, payızın sonlarında hava şəraitinin daha isti keçdiyi dövr nəzərdə tutulur. İlk dəfə "Hind yayı" ifadəsi 1778-ci ildə fransız zabiti Saint John de Crevekerin "Amerikalı fermerin məktubları" əsərində qeyd edilmişdir. Ancaq İngiltərədə bu ifadə yalnız XIX əsrin ortalarında istifadəyə verilmişdir.

1.3 İngilis dilində idiomların rolu

Hər bir dilin dilləri bir-birindən fərqləndirən özünəməxsus hikmətli kəlamları və deyimləri var. Söhbət zamanı insanların bir-birinə nəyi çatdırmaq istədiklərini daha yaxşı başa düşməyə kömək edirlər.

Onlar həmçinin müəyyən mədəniyyət və cəmiyyətin bəzi əsas ideyalarını, prinsiplərini və dəyərlərini çatdırırlar.
Baxmayaraq ki, yuxarıda qeyd olunanlar bütün deyimlərə şamil edilmir, bəziləri öz aktuallığını çoxdan itirmiş və müasir cəmiyyətdə böyük əhəmiyyət kəsb etmir. Amma ümumiyyətlə, deyimlərin dili zənginləşdirdiyini, onu parlaq, ifadəli etdiyini inkar etmək olmaz [14, s. 13-18].
Kifayət qədər ağlabatan bir fərziyyə odur ki, çox sayda insan tərəfindən ikinci xarici dil kimi öyrənilən dillər, öyrənənlər arasında daha az populyar olan digər dillərə nisbətən bəzi cəhətdən asanlaşmağa meyllidir.
Bu tendensiya aydın şəkildə görünür ki, müəyyən bir dil icmasında kifayət qədər sayda insan ana dilində danışmır. Sadə dillə desək, ana dili olmayanların müəyyən qrupları üçün çətin olan dilin müəyyən hissələri sonda yox ola bilər.
Oxşar tendensiyalar hal-hazırda qlobal ingilis dilində müşahidə olunur, burada bəzi sadələşdirmələr aydın görünür.
Bu, morfologiya, qrammatika, fonologiya və dilçiliyin digər eyni dərəcədə müvafiq bölmələrinə aiddir. Buna görə də, ingilis dilinin çox yönlülüyünü müəyyən dərəcədə itirməməsinə kömək edəcək idiomların öyrənilməsinə və istifadəsinə laqeyd qalmamaq xüsusilə vacibdir.
Dil öyrənmənin müəyyən mərhələsində idiomları mənimsəmək ehtiyacı kəskin şəkildə hiss olunur . Əksər hallarda idiomların öyrənilməsi və istifadəsi üçün effektiv sistemin olmaması səbəbindən rədd edilməsinə səbəb ola bilər.
İngilis dilində bütün funksional üslublarda bu və ya digər dərəcədə, hətta elmi və rəsmi üslublarda və digər dillərdən daha çox miqdarda idiomların olması özünü göstərir.
Dilçilərin və linqvodidaktikanın elmi tədqiqatlarında bəzi nəşrlər idiomların öyrədilməsi və öyrənilməsinin müxtəlif aspektlərinə həsr edilmişdir.
Borisenkova V.E. və Storozhenko M.P. öz işlərində yazılı nitqi daha emosional etmək üçün idiomlardan və digər danışıq universallarından istifadəyə diqqət yetirirlər.
Bəzi müəlliflər idiomları öyrənməyin müasir, lakin daha az təsirli yollarına diqqət yetirirlər. Belə ki, D.Tafazoli və S.Şirimbunun fikrincə, sosial şəbəkələrdən, xüsusən də Facebook-dan istifadə belə üsullardan biridir. [29, s. 10-15].
İdiomlar dilin ya istifadə oluna, ya da istifadə oluna bilməyən ayrı bir hissəsi deyil. İdiomlar indi böyük dəyişikliklərə məruz qalan ingilis dilinin ümumi lüğətinin mühüm hissəsini təşkil edir.
Öyrənilən dili daha yaxşı başa düşmək üçün idiomların həmin dildə hansı məna daşıdığını anlamaq lazımdır. İdiomun mənasını hərfi qəbul etsək, onu səhv şərh edə bilərik.
Müəyyən bir ifadəyə xas olan gizli mənanı tapmaq məqsədə müvafiqdir. İdiomlara dərinləşərək dil öyrənmək çətin ola bilər, amma digər tərəfdən baxsanız, aydın olur ki, deyimlərin öyrənilməsinin köməyi ilə biz lüğət ehtiyatımızı zənginləşdirir, dinləmək, düzgün danışmaq və düzgün yazmaq bacarıqlarını inkişaf etdiririk.
Tədqiqat işi hazırlanarkən aşağıdakı metodun effektivliyinin təhlili və proqnozu aparılmışdır.
Belə nəticəyə gəldik ki, xarici (ingilis dili) kursunda idiomlarla işləməyi sistematik şəkildə əhatə edən hərtərəfli metodologiyaya riayət edilərsə, idiomların məhsuldar öyrənilməsi mümkündür:
1. İdiomların mövzuya görə ayrılması, yadda saxlamağı xeyli asanlaşdıracaq;
2. İngilis dilində analoqların axtarışı yolu ilə öyrənmək;
3. Bu və ya digər ifadənin hansı vəziyyətdə işlədilməsinin məqsədəuyğun olduğunu başa düşmək üçün kontekstdə idiomların mənimsənilməsi;
4. İdiomların yaranma tarixinin daha ətraflı öyrənilməsi;
5. Əldə edilmiş bilikləri məşqlərdə və şifahi nitqdə tətbiq etmək;
6. İngilis deyimlərinin mənimsənilməsi prosesini də asanlaşdıran faydalı tətbiqlər şəklində yeni texnologiyalardan istifadə.
Bu yanaşmanın bir hissəsi olaraq ingilis dilinin deyimlərini yazılı və şifahi nitqdə sonradan istifadə etməklə tez və effektiv öyrənməyə imkan verən bir sıra məşqlər vardır.
Müxtəlif növ məşqlərin təhlili bizi belə bir nəticəyə gətirir ki, miqdarları ciddi şəkildə dozalayaraq idiomları seçmək lazımdır, çünki yaddaşda deyimləri uzun müddət assosiativ şəkildə sinxronlaşdırmaq ən asandır, yəni yerinə yetirmək lazımdır.
İdiomlar istənilən dilin ayrılmaz hissəsidir. Bu ifadələr tarixi hadisələr, dilin formalaşması və inkişafı, eləcə də müxtəlif mədəniyyət hadisələri nəticəsində formalaşa bilər.
İngilis dili çoxlu sayda idiomları ehtiva edir, hər birinin özünəməxsus mənşə hekayəsi var. Onların bəziləri azərbaycan dilinə sərbəst tərcümə olunur, qalanları məna ilə doludur, səhv tərcümə olunarsa, yanlış şəkildə şərh edilə bilər.
İdiom müəyyən bir dil üçün xarakterik olan sabit ifadədir, mənası onun tərkib hissələrinin mənalarından irəli gəlməyən bölünməz ifadə kimi hesab olunur. İngilis dilində təxminən 25.000 idiom var [30 s. 179-186].
Bütün dillərdə hərfi mənada alınmayan və tam əminliklə istifadə olunmayan ifadələr var. Hərfi tərcüməsi olmadığı üçün bu cür sözlər gözlənilməz hesab edilirlər.
İfadədəki bütün sözlərin mənasını bilmək və ifadənin qrammatikasını tam başa düşmək belə, bu ifadə yenə də çaşqınlıq yarada bilər [25, 140-161]. İdiomatik ifadələr dilin çox mühüm hissəsidir.
İfadələrin məzmunu çox zəngin və rəngarəngdir. İdiomatik ifadələr həmçinin lüğəti də zənginləşdirir.
İdiomlar ingilis dilini “canlandırmaq” və onu öyrənməyin tamamilə yeni səviyyəsinə çatmaq üçün əla yoldur.
Frazeoloji vahidlərin yalnız kitab lüğətində istifadə edildiyinə inanmaq doğru olmaz - onlardan adi söhbətlərdə və müxtəlif rəvayət üslublarında natiqlər tərəfindən heç də az fəal istifadə olunmur.
Təbii ki, idiomların köməyi ilə söz ehtiyatını genişləndirmək çox vacibdir. Bununla yanaşı, onların dildə istifadəsi ölkənin mentalitetini, tarixini daha yaxşı başa düşməyə və doğma ingiliscə danışanların düşüncə tərzinə yaxınlaşmağa kömək edir.
İngilis dilində idiomlar başqa bir ölkənin mədəniyyətini və adət-ənənələrini daha yaxşı tanımaq üçün bir yoldur.
Bir çox əsərlər üzrə tədqiqat apararaq idiomların əmələ gəlmə müxtəlifliyinə nəzər salsaq onların aşağıda qeyd etdiyimiz sxemdəki kimi bölünməsini müşahidə edə biərik.



Sxem 1.3 Aparılmış tədqiqat zamanı idiomların daha çox əmələ gəlmə səbəbləri
Bir çox idiomatik ifadələr ingilis dilinə həm məişət xüsusiyyətlərinə görə, həm də dövlət səviyyəsində baş verən əlamətdar tarixi hadisələr nəticəsində daxil olmuşdur.
Bəzi frazeoloji vahidlər o qədər məqsədyönlü və uğurlu hesab olunur ki, bu gün də istifadə olunur. “to fall in love” (aşiq olmaq) kimi deyimlər nitqdə o qədər işlənir ki, artıq frazeoloji vahidlər hesab edilmir.
Bir çox idiomlar bir zamanlar hərfi məna daşıyan ifadələrə əsaslanır. Məsələn,
to let your hair down
İfadə qadınların yüksək mürəkkəb saç düzümü taxdıqları əsrlərdən gəlir. Gün ərzində belə bir saç düzümü yaratmaq və saxlamaq çox çətin idi. Axşam isə nəhayət saçları aşağı salıb dincələ bilərlərlər.
Break a leg- Bu ifadə ilk dəfə 1900-cü illərdə çapda ortaya çıxdı.
"a hot potato" idiomu ingilis dilinə nisbətən yaxınlarda daxil olub. Onun görünüşü kartofun ümumiyyətlə bir məhsul kimi və xüsusən də bişmiş kartofun populyarlığı ilə əlaqələndirilir.
Dilin inkişafı təkcə tarixi aspektlərlə bağlı deyil, müxtəlif məişət əsaslarının formalaşması, mədəni təsir, həmçinin əcnəbi sözlərin alınması ilə əlaqədar olaraq dil yaxşılaşdırıla bilər.
Buradan ingilis dilində əcnəbi ifadələrin meydana çıxması nəticəsində yaranmış bir qrup idiomlar gəlir. Bir çox ingilis frazeoloji vahidləri latın dilindən fransız dilindən götürülmüşdür. Ancaq fransız dilindən yan keçərək birbaşa Latın dilindən götürülmüş deyimlər də var.
Bu ifadələrin fransız dilində işlənməməsi bunu sübut edir. Məsələn, anger is a short madness - "hirs qısamüddətli dəlilikdir" (lat. ira furor brevis est - Horace);
forewarned is forearmed - qabaqcadan silahlanmış - "əvvəlcədən xəbərdar edilmiş - silahlı" (lat. praemonitus, preemunitus);
Homer sometimes nods